“Χρονικό του μοναστηριού”
Το «Χρονικό του Μοναστηριού» θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα μυθιστορήματα του Πορτογάλου συγγραφέα Ζοζέ Σαραμάγκου. Πρόσφατα επανεκδόθηκε στα ελληνικά με νέα μετάφραση της Αθηνάς Ψυλλιά. Στο «Χρονικό του Μοναστηριού» ο νομπελίστας συγγραφέας εμπνεύστηκε όπως και σε μεταγενέστερα μυθιστορήματα του από την ιστορία της πατρίδας του. Δεν αρκέστηκε σε μια απλή καταγραφή των ιστορικών γεγονότων στην Πορτογαλία κατά το πρώτο μισό του 17ου αιώνα. Αντίθετα η φαντασία όχι μόνο δεν είναι απούσα αλλά παίζει σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη του μυθιστορήματος.
Η Μπλιμούντα, κεντρική ηρωίδα του μυθιστορήματος, έχει μεταφυσικές ικανότητες. Μπορεί να αιχμαλωτίσει τη βούληση των ανθρώπων που βρίσκεται εγκλωβισμένη μέσα στο σώμα τους. Δεν παρουσιάζεται ως σκοτεινή μάγισσα από τον συγγραφέα, αντίθετα συμβολίζει το διαφορετικό το οποίο δαιμονοποιείται από την Ιερά Εξέταση της εποχής. Ο αμοιβαίος έρωτας της ίδιας με τον Μπαλτάσαρ Επταήλιο, τον άλλο κεντρικό ήρωα του μυθιστορήματος, έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τον θρησκευτικό δογματισμό που κυριαρχεί στη χώρα.
Οι δύο κεντρικοί ήρωες ζουν σε μια εποχή όπου η Ιερά Εξέταση είναι πανίσχυρη και ο μόνος που την ξεπερνά σε δύναμη είναι ο βασιλιάς της Πορτογαλίας ο Ζουάο Ε’. Στόχος του βασιλιά είναι να χτίσει ένα εντυπωσιακό μοναστήρι στην περιοχή της Μάφρα. Με τον τρόπο αυτό θα ευχαριστήσει τον Θεό για τον γιο και διάδοχο του θρόνου που γέννησε η Βασίλισσα.
Το σχέδιο όμως του βασιλιά είναι πραγματικά μεγαλεπήβολο και θα απαιτηθούν πολλά χρόνια για την κατασκευή του μοναστηριού και το κυριότερο ο κόπος και η σκληρή εργασία χιλιάδων αντρών, αφανών ηρώων στους οποίους ουσιαστικά αφιερώνει το μυθιστόρημα του ο Σαραμάγκου. Στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος του όμως βρίσκεται πάντα ο Μπαλτάσαρ και η Μπλιμούντα.
Στην αρχή της ιστορίας ο Μπαλτάσαρ επιστρέφει στην Λισαβόνα από τον πόλεμο όπου έχασε το αριστερό του χέρι και αναγκάστηκε να το αντικαταστήσει με ένα σιδερένιο γάντζο. Την ίδια περίοδο ο βασιλιάς Ζουάο Ε,’ ύστερα από παρότρυνση των Φραγκισκανών μοναχών, αποφασίζει να ξεκινήσουν οι εργασίες για το χτίσιμο του μοναστηριού στην περιοχή της Μάφρα. Ο Μπαλτάσαρ, αν και κατάγεται από την περιοχή της Μάφρα, δεν συμμετέχει τα πρώτα χρόνια στο τεράστιο κατασκευαστικό έργο.
Ο λόγος δεν είναι η απουσία του αριστερού του χεριού αλλά η γνωριμία του στη Λισαβόνα με τον Μπαρτολομέου Λορέντσο, έναν εκκεντρικό Ιησουίτη ιερέα και καινοτόμο εφευρέτη. Ο Μπαρτολομέου, αληθινό πρόσωπο, δεν είναι ένας συνηθισμένος άνθρωπος της εποχής του. Έχει την εύνοια του βασιλιά αλλά προσπαθεί να την αξιοποιήσει για ένα μεγάλο σκοπό για να πραγματοποιήσει την πρώτη πτήση με αερόστατο. Για την κατασκευή της πτητικής του συσκευής χρειάζεται για διαφορετικούς λόγους, ως βοηθούς τον Μπαλτάσαρ και την Μπλιμούντα.
Τα ίχνη όμως του Μπαρτολομέου θα χαθούν μετά την πρώτη του πτήση με το αερόστατο ή την Πασαρόλα όπως ονόμαζε ο ίδιος την κατασκευή. Ο Μπαλτάσαρ θα επιστρέψει στην Μάφρα μετά από πολλά χρόνια και θα συμμετέχει ως εργάτης στην κατασκευή του μοναστηριού. Το μυαλό του όμως θα βρίσκεται πάντα στην Πασαρόλα και στον Μπαρτολομέου.
Το πάντρεμα των δύο ιστοριών, της κατασκευής του αερόστατου από τον Μπαρτολομέου και της ανέγερσης του μοναστηριού της Μάφρα ίσως να μην είναι απόλυτα επιτυχημένο. Η αφήγηση της ιστορίας της Πασαρόλα μοιάζει να καθυστερεί σε κάποια σημεία την εξέλιξη της κυρίαρχης ιστορίας, αυτής της κατασκευής του μοναστηριού. Όμως η ύπαρξη της πρώτης ιστορίας αποδεικνύεται απαραίτητη για την εξέλιξη της δεύτερης και η επιλογή του συγγραφέα του να χωρέσει και τις δύο στο μυθιστόρημα μοιάζει αναγκαία.
Στο «Χρονικό του Μοναστηριού» υπάρχουν τα γνωστά χαρακτηριστικά του συγγραφέα, οι μεγάλες παράγραφοι, η διάθεση για περιττολογία και οι λεπτομερείς περιγραφές. Χωρίς αυτές τις αδυναμίες όμως δεν θα υπήρχαν και τα μεγάλα πλεονεκτήματα του συγγραφέα που συναντάμε και σε αυτό το μυθιστόρημα . Η ειρωνεία, ένα από τα χαρακτηριστικά του Σαραμάγκου, κυρίως απέναντι στην εξουσία κοσμική και εκκλησιαστική αλλά κυρίως το πάθος του να αφηγηθεί την ιστορία του όσο πιο παραστατικά γίνεται, δεν θα υπήρχαν χωρίς την διάθεση του για περιττολογία.
Θεωρούμε ότι το «Χρονικό του Μοναστηριού» δεν συγκαταλέγεται στα αριστουργήματα του μεγάλου συγγραφέα. Η ιστορία όμως του Μπαλτάσαρ, της Μπλιμούντα και του Μπαρτολομέου είναι αναμφισβήτητα ένας ύμνος στην αγάπη και το ελεύθερο πνεύμα. Ένα πνεύμα ελεύθερο που ονειρεύεται να αλλάξει τον κόσμο και όχι να τον ελέγξει όπως ο βασιλιάς Ζουάο Ε’.
