Σαν βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη, να εύχεσαι να είναι μακρύς ο δρόμος, (adsbygoogle = window.adsbygoogle || []).push({}); γεμάτος …
Τι μαθαίνουμε από το ποίημα του Κ.Π. Καβάφη «Περιμένοντας τους βαρβάρους»
Το ποίημα «Περιμένοντας τους βαρβάρους» του Κ. Π. Καβάφη είναι ένα από τα πιο εμβληματικά της ελληνικής λογοτεχνίας, με διαχρονική αξία και πολυεπίπεδο νόημα. Παρόλο που διαδραματίζεται σε μια ασαφή ιστορική στιγμή (είναι ψευδοϊστορικό) η αλληγορία που αναπτύσσει το καθιστά εξαιρετικά επίκαιρο και σχετικό με διαφορετικές εποχές και κοινωνίες, συμπεριλαμβανομένης της δικής μας. Μέσα από την αναμονή των «βαρβάρων», το ποίημα θίγει κρίσιμα ζητήματα πολιτικής, κοινωνικής παρακμής και ανθρώπινης ψυχολογίας, ενώ μας διδάσκει σημαντικά μαθήματα για τον τρόπο που αντιμετωπίζουμε τις κρίσεις, τις αλλαγές και την ευθύνη απέναντι στη ζωή και την κοινωνία μας.
«Περιμένοντας τους βαρβάρους»
– Τι περιμένουμε στην αγορά συναθροισμένοι;
Είναι οι βάρβαροι να φθάσουν σήμερα.
– Γιατί μέσα στην Σύγκλητο μια τέτοια απραξία;
Τι κάθοντ’ οι Συγκλητικοί και δεν νομοθετούνε;
Γιατί οι βάρβαροι θα φθάσουν σήμερα.
Τι νόμους πια θα κάμουν οι Συγκλητικοί;
Οι βάρβαροι σαν έλθουν θα νομοθετήσουν.
– Γιατί ο αυτοκράτωρ μας τόσο πρωί σηκώθη,
και κάθεται στης πόλεως την πιο μεγάλη πύλη
στον θρόνο επάνω, επίσημος, φορώντας την κορόνα;
Γιατί οι βάρβαροι θα φθάσουν σήμερα.
Κι ο αυτοκράτωρ περιμένει να δεχθεί.
τον αρχηγό τους. Μάλιστα ετοίμασε
για να τον δώσει μια περγαμηνή. Εκεί
τον έγραψε τίτλους πολλούς κι ονόματα.
– Γιατί οι δυο μας ύπατοι κι οι πραίτορες εβγήκαν
σήμερα με τες κόκκινες, τες κεντημένες τόγες·
γιατί βραχιόλια φόρεσαν με τόσους αμεθύστους,
και δαχτυλίδια με λαμπρά, γυαλιστερά σμαράγδια·
γιατί να πιάσουν σήμερα πολύτιμα μπαστούνια
μ’ ασήμια και μαλάματα έκτακτα σκαλιγμένα;
Γιατί οι βάρβαροι θα φθάσουν σήμερα·
και τέτοια πράγματα θαμπώνουν τους βαρβάρους.
– Γιατί κι οι άξιοι ρήτορες δεν έρχονται σαν πάντα
να βγάλουνε τους λόγους τους, να πούνε τα δικά τους;
Γιατί οι βάρβαροι θα φθάσουν σήμερα·
κι αυτοί βαριούντ’ ευφράδειες και δημηγορίες.
– Γιατί ν’ αρχίσει μονομιάς αυτή η ανησυχία
κι η σύγχυσις. (Τα πρόσωπα τι σοβαρά που εγίναν).
Γιατί αδειάζουν γρήγορα οι δρόμοι κι οι πλατέες,
κι όλοι γυρνούν στα σπίτια τους πολύ συλλογισμένοι;
Γιατί ενύχτωσε κι οι βάρβαροι δεν ήλθαν.
Και μερικοί έφθασαν απ’ τα σύνορα,
και είπανε πως βάρβαροι πια δεν υπάρχουν.
Και τώρα τι θα γένουμε χωρίς βαρβάρους.
Οι άνθρωποι αυτοί ήσαν μια κάποια λύσις.
Η βασική δομή του ποιήματος στηρίζεται σε μια θεατρική αφήγηση, στην οποία η κοινωνία μιας άγνωστης πολιτείας περιμένει την έλευση των βαρβάρων. Οι πολίτες, οι άρχοντες, η Σύγκλητος και ο αυτοκράτορας, όλοι έχουν σταματήσει τη λειτουργία της πολιτείας, καθώς θεωρούν πως δεν έχει πια κανένα νόημα να κυβερνούν ή να νομοθετούν· οι βάρβαροι θα τα αναλάβουν όλα αυτά. Οι προσδοκίες όλων διαψεύδονται απότομα, όταν μαθαίνουν πως οι βάρβαροι τελικά δεν υπάρχουν.
Η εικόνα αυτή αποτελεί μια μεταφορά για κοινωνίες που έχουν φτάσει σε σημείο στασιμότητας και αναζητούν εξωτερικούς παράγοντες είτε για να τους σώσουν είτε για να τους καταστρέψουν και να τους απαλλάξουν από την ευθύνη της διαχείρισης των δικών τους ζητημάτων. Οι βάρβαροι δεν είναι μια συγκεκριμένη φυλή ή εχθρός, αλλά συμβολίζουν την ανάγκη για αλλαγή, ακόμα κι αν αυτή φέρει καταστροφή. Στη σύγχρονη εποχή, μπορούμε να αναγνωρίσουμε αυτή τη στάση σε κοινωνίες που βρίσκονται σε κρίση και αναζητούν «εύκολες λύσεις» από εξωτερικές δυνάμεις, είτε αυτές είναι πολιτικές, οικονομικές ή ακόμα και τεχνολογικές.
Ένα από τα πιο ισχυρά μηνύματα του ποιήματος είναι η έννοια της αναμονής ως παγίδας. Οι κάτοικοι της πολιτείας δεν κάνουν τίποτα για να αντιμετωπίσουν την κατάστασή τους· απλώς περιμένουν την άφιξη των βαρβάρων, θεωρώντας ότι αυτοί θα αναλάβουν τον έλεγχο. Αυτή η αναμονή υποδηλώνει μια βαθιά αίσθηση παραίτησης και αποποίησης ευθυνών.
Το ίδιο μπορεί να ειπωθεί και για πολλές καταστάσεις στη σύγχρονη ζωή. Αντί να παίρνουμε πρωτοβουλίες για να αλλάξουμε όσα μας δυσαρεστούν, συχνά περιμένουμε μια εξωτερική δύναμη – την πολιτική ηγεσία, την κοινωνία, κάποιο «θαύμα» – να λύσει τα προβλήματά μας. Η παθητικότητα αυτή οδηγεί τελικά σε αδιέξοδο, όπως ακριβώς συμβαίνει στην πολιτεία του Καβάφη, όπου, όταν τελικά συνειδητοποιούν ότι οι βάρβαροι δεν θα έρθουν, κυριεύονται από σύγχυση και αβεβαιότητα.
Το ποίημα παρουσιάζει επίσης την ιδέα ότι οι πολιτισμοί, αφού φτάσουν στο απόγειο της ανάπτυξής τους, αναπόφευκτα οδηγούνται σε παρακμή. Η πολιτεία του ποιήματος φαίνεται να έχει εξαντλήσει τις δημιουργικές και δυναμικές της δυνατότητες· δεν έχει πλέον όραμα ή σκοπό. Οι κάτοικοί της δεν προσπαθούν να αναγεννήσουν την κοινωνία τους, αλλά περιμένουν τους βαρβάρους ως μια αναγκαστική διέξοδο, ακόμα κι αν αυτό σημαίνει την καταστροφή τους.
Αυτός ο κύκλος της Ιστορίας είναι ορατός σε πολλές περιόδους της ανθρώπινης εξέλιξης. Η πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, για παράδειγμα, συνοδεύτηκε από μια ανάλογη αίσθηση παρακμής και παθητικότητας. Στη σύγχρονη εποχή, μπορούμε να δούμε παρόμοιες τάσεις σε κοινωνίες που αντιμετωπίζουν οικονομικές κρίσεις, πολιτική αστάθεια ή πολιτισμική εξασθένιση. Το ποίημα μάς υπενθυμίζει ότι η παρακμή δεν είναι αναπόφευκτη, αλλά προκύπτει όταν οι άνθρωποι σταματούν να καινοτομούν, να δημιουργούν και να παλεύουν για το μέλλον τους.
Το ποίημα δεν αφορά μόνο τις κοινωνίες, αλλά και τα άτομα. Ο καθένας μας μπορεί να αναγνωρίσει στιγμές στη ζωή του όπου περίμενε κάποιον «βάρβαρο» – κάποιο εξωτερικό γεγονός ή πρόσωπο – για να αλλάξει τη ζωή του αντί να αναλάβει την ευθύνη των επιλογών του.
Πόσες φορές έχουμε καθυστερήσει να πάρουμε μια απόφαση, περιμένοντας την «κατάλληλη στιγμή»; Πόσες φορές έχουμε αποφύγει να αντιμετωπίσουμε τις δυσκολίες, αναμένοντας μια εξωτερική λύση που δεν έρχεται ποτέ; Το ποίημα μάς δείχνει ότι η αναμονή αυτή δεν οδηγεί πουθενά. Όπως η πολιτεία του Καβάφη έμεινε χαμένη όταν οι βάρβαροι δεν ήρθαν, έτσι κι εμείς κινδυνεύουμε να βρεθούμε σε αδιέξοδο αν δεν πάρουμε την πρωτοβουλία να αλλάξουμε τη ζωή μας.
Ένα ακόμα σημαντικό δίδαγμα είναι ότι η αλλαγή δεν είναι πάντα κάτι που πρέπει να φοβόμαστε ή να αποφεύγουμε. Οι κοινωνίες και τα άτομα που παραμένουν στατικοί τελικά παρακμάζουν. Οι βάρβαροι του ποιήματος δεν είναι αναγκαστικά καταστροφικοί – είναι απλώς η αλλαγή που φοβόμαστε και που, ταυτόχρονα, λαχταρούμε. Αντί να φοβόμαστε το νέο και το άγνωστο, πρέπει να το δούμε ως ευκαιρία για εξέλιξη.
Το «Περιμένοντας τους βαρβάρους» είναι ένα ποίημα που ξεπερνά τα ιστορικά του συμφραζόμενα και γίνεται πανανθρώπινο. Μέσα από την αλληγορία του, μας δείχνει ότι η στασιμότητα, η παθητικότητα και η παραίτηση οδηγούν στην παρακμή, τόσο σε κοινωνικό όσο και σε προσωπικό επίπεδο.
Μας υπενθυμίζει ότι δεν μπορούμε να περιμένουμε εξωτερικές δυνάμεις να καθορίσουν το μέλλον μας. Οι κοινωνίες και τα άτομα που θέλουν να προοδεύσουν πρέπει να αναλάβουν δράση, αντί να περιμένουν παθητικά κάποιον «βάρβαρο» που μπορεί να μην έρθει ποτέ.
Τελικά, το πιο ουσιαστικό ερώτημα που θέτει το ποίημα είναι: «Τι θα γίνουμε χωρίς βαρβάρους;» Αν δεν υπάρχει κάποιος άλλος να μας σώσει ή να μας καταστρέψει, τότε η ευθύνη πέφτει εξ ολοκλήρου σε εμάς. Και αυτή η ευθύνη είναι το μεγαλύτερο μάθημα που μπορούμε να πάρουμε από τον Καβάφη.
