Ο Ρεαλισμός του El Greco: Μεσαιωνική Τέχνη στην Αναγέννηση;
Η πραγματικότητα δεν μπορεί να αποδοθεί. Ιδιαίτερα μέσα από τις εικαστικές τέχνες. Αυτό που μόλις έγραψα είναι λίγο ανορθόδοξο, ειδικά επειδή σκοπεύω να επικεντρωθώ στο ρεαλισμό στην τέχνη. Όμως η τέχνη δεν υπακούει σε κανόνες όπως και αυτό το άρθρο. Όταν το θέμα είναι ο ρεαλισμός, η ανάλυση της τέχνης περιπλέκεται ακόμα περισσότερο επειδή το έργο τέχνης που εξετάζεται μπορεί άνετα να είναι αποτέλεσμα δύο ή και παραπάνω αντίθετων ή ασύνδετων θεμάτων. Ένας απλός και πιο γενικός τρόπος να ορίσουμε το ρεαλισμό ή κάτι ρεαλιστικό είναι λέγοντας ότι είναι κάτι που σκοπό έχει να αντιπροσωπεύσει ή να μιμηθεί την πραγματικότητα. Όμως εξ αιτίας των διαφορετικών απόψεων που όλοι έχουμε δε γίνεται σε καμία περίπτωση να αντιληφθούμε αυτές τις ‘‘μιμήσεις’’ ως επιτυχείς αντιγραφές, απεικονίσεις ή αναπαραστάσεις της πραγματικότητας. Σε αυτήν την πραγματικότητα υπάρχει δράση, κίνηση, ήχος, γεύσεις και άλλες αισθήσεις αλλά ακόμα πιο σημαντικά είναι τα αισθήματα και οι συγκινήσεις που διαφέρουν από άνθρωπο σε άνθρωπο. Συναισθήματα μοναδικά που δεν μπορούν να μεταδοθούν. Άρα, όσα ‘‘εμπόδια’’ κι αν έχει ξεπεράσει ένα έργο τέχνης ποτέ δε θα καταφέρει να αγγίξει την πραγματικότητα. Παρ’ όλα αυτά, ένας καλλιτέχνης μπορεί να δει ένα έργο του ως ρεαλιστικό επειδή του/της θυμίζει κάτι που εκείνος/η νιώθει αληθινό. Αυτό δε σημαίνει ότι και το κοινό θα νιώσει το ίδιο. Είναι πιθανό ένας θεατής να κατανοήσει ένα έργο τέχνης σαν ρεαλιστικό ακόμα κι αν η απεικόνιση μιας ‘‘απόλυτης’’ πραγματικότητας δεν ήταν ο στόχος του καλλιτέχνη.
Είναι δηλαδή ο ρεαλισμός μια αποτυχία επειδή ο κάθε ένας από εμάς είναι διαφορετικός; Ή μήπως είναι ένας τρόπος να αποτυπωθεί μια ανώτερη πραγματικότητα, το θεϊκό; Από την αρχαιότητα ο άνθρωπος προσπαθούσε να εξηγήσει αυτό που δεν καταλάβαινε και ο ευκολότερος τρόπος για κάτι τέτοιο ήταν με το να δημιουργήσει θεούς στους οποίους πίστευε. Από την άλλη, η τέχνη ήταν και είναι ένας από τους πιο επιτυχημένους τρόπους έκφρασης. Ξεκινώντας από την αρχαιότητα έως το μεσαίωνα, περνώντας στην αναγέννηση μέχρι το μοντερνισμό μέχρι και σήμερα, η θρησκεία αποτελεί ένα από τα πιο δημοφιλή και προκλητικά θέματα με τα οποία καταπιάνεται η τέχνη. Πολλοί καλλιτέχνες έχουν διαλέξει θρησκευτικά θέματα για να απελευθερώσουν τη δημιουργικότητά τους. Κατά το μεσαίωνα οι περισσότεροι καλλιτέχνες ασχολούνταν με το να απεικονίζουν Αγίους, το Χριστό, το Άγιο Πνεύμα, την Παναγία αλλά ακόμα και το Θεό. Αυτές οι εικόνες δεν έχουν καμία σχέση με τον αληθινό κόσμο όπως το βλέπουμε. Αυτού του είδους ο ρεαλισμός είναι πολύ επιτυχημένος. Ένα εικόνισμα προσκαλεί το θεατή να χαθεί στην τέταρτη διάσταση. Το γεγονός ότι η απεικόνιση το ‘‘Χ’’ Αγίου είναι τελείως φλατ, επίπεδη, αυτόματα την κάνει να παίζει ανάμεσα στα όρια του αφύσικου και του υπερφυσικού, μα για αυτό δεν πρόκειται και το θεϊκό;
Ο El Greco ήταν ένας από τους καλλιτέχνες που ήταν βαθιά επηρεασμένος από τη θρησκεία και είναι ίσως το τέλειο παράδειγμα ενός θρησκευτικού καλλιτέχνη. Ο El Greco (Δομίνικος Θεοτοκόπουλος) γεννήθηκε στην Κρήτη το 1541 αλλά πέρασε το βασικό μέρος της καλλιτεχνικής ζωής του στην Ισπανία ως το θάνατό του το 1614. Έζησε κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης και επηρεάστηκε από καλλιτέχνες όπως ο Tiziano, o Michelangelo και ο Raffaello. Παρ’ όλο που ο ρεαλισμός επιτυγχανόταν και αντιλαμβανόταν με έναν πιο ιδεαλιστικό και μαθηματικό τρόπο κατά τη διάρκεια της Αναγέννησης και πάλι κατάφερνε να οδηγήσει το ανθρώπινο στο θεϊκό. Η υμνολογία του ανθρώπινου σώματος κατά την Αναγέννηση διαφέρει από την υμνολογία του θεϊκού που προσεγγιζόταν κατά το Μεσαίωνα. Η Αναγέννηση ασχολιόταν περισσότερο με την απεικόνιση του κόσμου παρά με την απεικόνιση του πνευματικού κόσμου/πραγματικότητας με τα οποία καταπιάνονταν οι καλλιτέχνες του Μεσαίωνα. Ο λόγος που διάλεξα να συσχετίσω την τέχνη του El Greco με το ρεαλισμό πηγάζει από το γεγονός ότι τα έργα του ταιριάζουν με έναν εντυπωσιακά ενδιαφέροντα τρόπο και στα Μεσαιωνικά και στα Αναγεννησιακά χαρακτηριστικά όσον αφορά στο ρεαλισμό, το περιεχόμενο, τη θεματολογία και την τεχνική. Μέσα από αυτήν την ενδιαφέρουσα και συνάμα παράξενη ένωση στην τέχνη του κατάφερνε να αποδίδει το ρεαλισμό, ένα ρεαλισμό μυστήριο και αξιοσημείωτο. Γνωρίζοντας ότι είχε ζήσει την Ιερά Εξέταση της εποχής και την αντιμεταρρύθμιση της Ισπανίας μπορεί κανείς να εξηγήσει το μυστικισμό στα έργα του, τα ‘‘τραβηγμένα’’ σχήματα και τις μορφές, τα χρώματα και τη χρήση του φωτός.
Οι δουλειές του El Greco αποδεικνύουν τη σύνθετη και δυνατή σχέση της Αναγέννησης και της Μεσαιωνικής τέχνης μέσα από τα θέματά του και το στυλ του αλλά ακόμα περισσότερο από τη χρήση του ρεαλισμού. Ο ιδιαίτερα παράξενος τρόπος με τον οποίο διαχειριζόταν το φως φαίνεται τέλεια στο έργο του Αγόρι Που Ανάβει Ένα Κερί (1570 – 1575). Με την τεχνική που έχει χρησιμοποιηθεί καθώς και με την αντιμετώπιση του φωτός καταφέρνει να φέρει το αγόρι πιο κοντά στο θεατή, ιδιαίτερα με τη χρήση του ‘‘sottoinsu’’. Η αφύσικη συνύπαρξη της μικρής φωτιάς και του έντονου φωτός που εξαπλώνεται στο πρόσωπο του παιδιού κάνουν τον πίνακα αυτό να φαίνεται ρεαλιστικός από συγκεκριμένα σημεία, όπως με τις περισσότερες δημιουργίες τις Αναγέννησης. Το περιεχόμενο του πίνακα μοιάζει αληθινό μόνο και μόνο επειδή ο θεατής νιώθει πως στέκεται πολύ κοντά στο αγόρι.
Στον πίνακα Η Αγία Οικογένεια και η Αγία Άννα (πάνω δεξιά) ο καλλιτέχνης είναι πιο πολύ επηρεασμένος από την Αναγέννηση. Προσέχει πολύ τις λεπτομέρειες ενώ παράλληλα παίζει με το φωτισμό δίνοντάς στον πίνακα κάτι το θεϊκό που ίσως προέρχεται από την επιρροή του El Greco από τη μεσαιωνική τέχνη. Η πηγή του φωτός πάντως είναι άγνωστη σε αυτόν τον πίνακα γεγονός που τον ταυτίζει πιο πολύ με μεσαιωνικό εικόνισμα. Σε ένα από τα έργα του El Greco, Η Κάθαρση του Ναού (1570 – 1575) (πάνω αριστερά), μπορεί κανείς να δει ένα είδος προοπτικής που θυμίζει αυτήν που έχει χρησιμοποιηθεί από το Raffaello στα δωμάτια του Βατικανού (φωτό κάτω). Η θεματική τεχνική του Raffaello μπορεί να παρατηρηθεί και εδώ με τη συμπερίληψη πορτραίτων που όμως δεν αποσπούν την προσοχή από τις Χριστιανικές φιγούρες που συνδυάζονται με τη δομή της Αναγεννησιακής τέχνης και καταλήγουν στο μοναδικό ρεαλισμό του El Greco.
Το στυλ του El Greco είναι επίτηδες αντινατουραλιστικό. Οι φιγούρες στα έργα του θυμίζουν Βυζαντινές εικονογραφίες με ένα άγγιγμα αποπνευματοποιήσης. Ο Δομίνικος Θεοτοκόπουλος καταφέρνει να συνδυάσει την αναγέννηση με τη μεσαιωνική εικονογράφηση τοποθετώντας τις αφύσικες φιγούρες του σε ένα ρεαλιστικά πνευματικό περιβάλλον. Ενώνει τον πνευματικό με τον φανταστικό χαρακτήρα μέσα από ‘‘λογικές’’ εικόνες και κινήσεις καθώς επίσης και από φυσιοκρατικές λεπτομέρειες. Δεν ακολουθεί κανόνες στη θεματική υφή των έργων του. Μήπως ακολουθεί η τέχνη συγκεκριμένους κανόνες; Οι κανόνες και η τάξη πάντως δεν μπορούν να αποδώσουν την πραγματικότητα.
