Σονέτα, της Ευσταθίας Δήμου
Η λέξη σονέτο συνειρμικά μου φέρνει στο νου την Λήθη, του Λορέντζου Μαβίλη, που πρωτοσυνάντησα στα νεοελληνικά κείμενα του γυμνασίου. Όντας έρμαιο της αγχίνοος μνήμης, μερικές φορές συμβαίνει το αντίστροφο. Μου έρχονται πρώτα στο μυαλό στίχοι από την Λήθη και ύστερα ο νους μου τρέχει στο σονέτο και στην μορφή του: δεκατετράστιχο ποίημα αποτελούμενο από δύο τετράστιχες στροφές με σταυρωτή ομοιοκαταληξία (ΑΒΒΑ) και δύο τρίστιχες με ελεύθερο σχήμα ομοιοκαταληξίας, που αποτελούνται από ενδεκασύλλαβους ιαμβικούς στίχους.
Όλοι σχεδόν οι παλαιότεροι ποιητές (Σολωμός, Καβάφης, Παλαμάς, Ραγκαβής, Πολυλάς, Μαρκοράς, Βιζυηνός, Εφταλιώτης, Προβελέγγιος, Γρυπάρης, Σκίπης, Πορφύρας, Σικελιανός, Βάρναλης, Ουράνης, Λαπαθιώτης κλπ) έγραψαν σονέτα ακολουθώντας την ιταλική φόρμα. Περίφημα τα σονέτα του Σαίξπηρ και του Έντγκαρ Πόε.
Οι σύγχρονοι ποιητές, ακολουθώντας τον ελεύθερο στίχο, δεν μας έχουν συνηθίσει σε σονέτα, τα οποία τείνουν να γίνουν μουσειακό είδος. Έτσι, με ευχάριστη έκπληξη είδα το νέο πόνημα της Ευσταθίας Δήμου να φέρει αυτό τον τίτλο. Τα σαράντα ποιήματα που περιέχει κρατούν τα χαρακτηριστικά του σονέτου αλλά αφήνουν ελεύθερο τον αριθμό των συλλαβών στον στίχο. Εδώ η ποιήτρια δεν διστάζει να χρησιμοποιήσει δεκαπεντασύλλαβο στη Γυναίκα του Πρωτομάστορα σεβόμενη το θέμα της, που αναφέρεται στο περίφημο Γεφύρι της Άρτας, ή δισύλλαβο στίχο στο Φιλί που περιγράφει καλύτερα το ανάλαφρο πέταγμα του πουλιού.
Αυτή η απολύτως θεμιτή “αυθαιρεσία” στη φόρμα δεν γίνεται μόνο στο σονέτο αλλά και σε άλλες μορφές ποιημάτων όπως το χάικου. Εκεί ο κανόνας απαιτεί τρίστιχο με πέντε-επτά-πέντε συλλαβές, παντελή έλλειψη επιθέτων και έμμεση αναφορά σε εποχή του έτους. Στη εποχή μας όμως μόνο ο αριθμός των συλλαβών τηρείται και αυτός με εκτεταμένες εξαιρέσεις, μετατρέποντας πλέον το χάικου σε ένα σύντομο ποίημα.
Βλέποντας κανείς τους τίτλους των ποιημάτων που παρατίθενται στη τελευταία σελίδα του βιβλίου, παρατηρεί ότι το 20% των θεμάτων αντλείται από την αρχαία ελληνική μυθολογία. Μολονότι η πηγή αυτή δεν έπαψε ποτέ να εμπνέει την ποίηση, ίσως αυτό να συνδέεται με την ιδιότητα της φιλολόγου που διαθέτει η ποιήτρια, που την φέρνει εγγύτερα στη αρχαία ελληνική γραμματεία. Αυτό όμως που εκπλήσσει είναι η εντελώς πρωτότυπη οπτική γωνία από την οποία βλέπει το μυθικό πρόσωπο δίνοντάς του μιαν εντελώς απροσδόκητη διάσταση. Για παράδειγμα, στο σονέτο με τίτλο Οιδίποδας βάζει το παγκόσμιο σύμβολο της αιμομιξίας να θέλει να συνεχίσει το ανίερο έργο του, παρουσιάζοντας στα δύο τελευταία τρίστιχα μια εφιαλτική εικόνα: Φόβος σε κύκλωσε τρανός / μη δει της Θήβας ο λαός / βαθειά στα μάτια πως κοιτάς / την κόρη σου, πόσο σκιρτάς / στη νέα πλάνη που σε ζώνει / την τρυφερή Αντιγόνη.
Δεν υπάρχει Έλληνας ποιητής που να μην έχει επηρεαστεί λίγο έως πολύ από τον Καβάφη και να μην έχει αφήσει θελητά ή αθέλητα σημάδια από τον επηρεασμό αυτό στο έργο του. Από τον κανόνα αυτό δεν θα μπορούσε να ξεφύγει η Ευσταθία Δήμου. Στο σονέτο Ευμένης διαβάζουμε στους δύο πρώτους στίχους: Τον Θεόκριτο ενθυμούνταν / ο γέροντας ποιητής Ευμένης, που είναι ευθεία αναφορά στους δύο πρώτους στίχους του Καβαφικού Το πρώτο σκαλί Εις τον Θεόκριτο παραπονιούνταν
μια μέρα ο νέος ποιητής Ευμένης. Με μια καταπληκτική ευρηματικότητα, εδώ η ποιήτρια αντιστρέφει την κατάσταση και βάζει τον Ευμένη, γέροντα πια, όχι να φοβάται της ποίησης την σκάλα, όπως ο Καβάφης, αλλά βαθειά απογοητευμένο να σκίζει τα ποιήματά του αφού το έργο του περιφρονήθηκε και κατάκοπος κοιτάει την κορφή / κάνει ν’ ανέβει το σκαλί μα / τα πόδια του δεν τον βαστάνε πια. Είναι εκείνο το πρώτο της ποίησης σκαλί που προσφέρει, κατά τον αλεξανδρινό, μεγάλη δόξα.
Το καθένα από τα σαράντα ποιήματα έχει διαφορετική θεματολογία από τα υπόλοιπα από όπου δεν λείπει φυσικά η φθορά του χρόνου, ο έρωτας κι ο θάνατος. Κοινό χαρακτηριστικό τους η μελαγχολία που τα διαποτίζει, σημάδι στοχασμού ώριμου ανθρώπου. Διαβάζοντάς τα, έπιανα συχνά τον εαυτό μου να αδημονεί να διαβάσει το επόμενο.
Η συλλογή αυτή είναι μια προσεγμένη, πολυτονική έκδοση του Gutenberg (3/2016) με 52 σελίδες, στη λίαν προσιτή τιμή των πέντε ευρώ.
«Ο συνεργάτης μας κ. Άρης Γαβριηλίδης είναι συγγραφέας και εικαστικός. Περισσότερα για αυτόν και το έργο του εδώ.»
