Ανέκαθεν οι άνθρωποι ήταν δέσμιοι των φοβιών τους προς το άγνωστο και το διαφορετικό. Μη μπορώντας να εξηγήσουν κάποια πράγματα, …
Προληπτικός, εγώ;
Το να είναι κανείς προληπτικός θεωρείται παιδαριώδες και ξεπερασμένο. Όλο και λιγότεροι είναι αυτοί που παραδέχονται ότι φοβούνται να ταξιδέψουν την Τρίτη και δεκατρείς του μηνός, να χαϊδέψουν μια μαύρη γάτα, να σπάσουν έναν καθρέφτη κ.ο.κ.. Κι όμως, αυτόματα χτυπάμε ξύλο για να μην προκαλέσουμε την τύχη μας και κουβαλάμε φυλαχτά και αντικείμενα φετίχ για να μας προστατεύουν και να μας φέρνουν γούρι. Μήπως κατά βάθος, είμαστε όλοι λίγο πιο προληπτικοί από όσο θέλουμε να λέμε ότι είμαστε;
Λένε για τον Σίγκμουντ Φρόυντ, αυτόν τον στοχαστή που τα έβαλε με τη θρησκεία και τις προλήψεις, ότι κάθε πρωί χαιρετούσε το ίδιο πορσελάνινο, κινέζικο αγαλματάκι της συλλογής του, που ήταν τοποθετημένο στη δεξιά πλευρά του γραφείου του, για να ξεκινήσει τη μέρα του. Και δεν είναι ο μόνος. Πάρα πολλά τέτοια «μαγικά» τελετουργικά, αντικείμενα φετίχ και προληπτικές πεποιθήσεις, έχει διαδοθεί κατά καιρούς, ότι συνήθιζαν να έχουν άνθρωποι των γραμμάτων, της επιστήμης, της τέχνης και της πολιτικής. Ωστόσο και ανάμεσα στους ανώνυμους, δεν είναι μικρά τα ποσοστά αυτών που, για παράδειγμα, φοβούνται τον αριθμό «13» αλλά αν τους ρωτήσει κανείς, θα ισχυριστούν ότι σε καμία περίπτωση δεν είναι προληπτικοί.
Τι σημαίνει, λοιπόν, το να είναι κανείς προληπτικός; Τι είναι αυτό που τόσο δύσκολα το αποτινάσσουμε από πάνω μας αλλά μας κάνει και να ντρεπόμαστε; Από πού προέρχονται και με ποιο τρόπο μας επηρεάζουν οι προλήψεις;
Μαγική σκέψη
Στο μάθημα του, ένας καθηγητής στο Τμήμα Ψυχολογίας κάποιου αγγλικού Πανεπιστημίου, ανακοινώνει στους φοιτητές του: «έχω εδώ μία λίγο παλιομοδίτικη ζακέτα. Ποιος από σας θα ήθελε να την φορέσει; Όποιος το κάνει, θα πάρει 10 λίρες!».Οι περισσότεροι από τους παρευρισκόμενους σηκώνουν τα χέρια τους. «Θα πρέπει να προσθέσω ότι η ζακέτα ανήκε στον Φρεντ Γουέστ.» Τα περισσότερα χέρια ξανακατεβαίνουν αμέσως. Ο Φρεντ Γουέστ ήταν ένας διαβόητος δολοφόνος, που είχε διαπράξει μία πληθώρα στυγερών φόνων.
Μπορεί η ζακέτα να μην ανήκε πραγματικά στον δολοφόνο, όμως η ιδέα και μόνο, ότι μπορεί να ήταν δική του, εξηγεί την συμπεριφορά των φοιτητών. Όλοι μας έχουμε την τάση, πολύ συχνότερα απ’ ό,τι νομίζουμε, να προσδίδουμε σε αντικείμενα ή συμβάντα, ηθικές ή ψυχικές ιδιότητες, όπως και στο συγκεκριμένο παράδειγμα της ζακέτας, σαν να μπορούσε το ποιόν του ιδιοκτήτη της, να μεταδοθεί και στο άψυχο αντικείμενο.
Με λίγα λόγια, σκεφτόμαστε με τρόπο μη λογικό, και ερμηνεύουμε πράγματα με τρόπο μαγικό.
Αυτό δεν είναι παρά μία μορφή πρόληψης που, όπως φαίνεται, δεν έχει χαθεί στον ορθολογικά οργανωμένο και πιστό στην επιστημονική σκέψη, κόσμο μας. Ίσως μάλιστα συμβαίνει το αντίθετο. Οι θρησκείες, οι οποίες είναι κατεξοχήν μη ορθολογιστικά σύνθετα συστήματα και περιλαμβάνουν τέτοιου είδους «μαγική» σκέψη, γνωρίζουν καινούργια άνθηση και ακόμη και οι επιστήμονες δεν είναι, στην καθημερινότητα τους τουλάχιστον, παντελώς απαλλαγμένοι από παραφυσιολογικές αντιλήψεις.
ΒΟΧ: Ο νομπελίστας Δανός φυσικός Νιλς Μπορ, όταν ένας φοιτητής του απόρησε βλέποντας κρεμασμένο στην πόρτα του ένα πέταλο για γούρι, του είπε «δεν θα φανταζόμουν ποτέ ότι ένας άντρας σαν και σας, θα πίστευε σε τέτοιες προλήψεις». Ο επιστήμονας του απάντησε: «Η αλήθεια είναι ότι δεν το πιστεύω. Φαίνεται όμως πως το πέταλο φέρνει τύχη, είτε το πιστεύω είτε όχι!»
Είναι λες και έχουμε ανάγκη αυτό το είδος ερμηνείας της ζωής σε τέτοιο βαθμό, που ακόμα και όλος ο ορθολογισμός του κόσμου δεν μπόρεσε να την εξαλείψει. Γιατί άλλωστε;
Πρόκειται, μάλλον, για μία βαθιά ριζωμένη και πολύτιμη στην ανθρώπινη εξέλιξη ικανότητα, που μας κάνει να εξηγούμε με τρόπο διαισθητικό και παιδικό, αυτό που δεν βλέπουμε και δεν μπορούμε να προσεγγίσουμε με την νόηση και την λογική. Πολλές φορές, η νόηση και η λογική μπαίνουν στη συνέχεια σε λειτουργία, εξηγώντας και αναλύοντας. Ωστόσο, παραμένουν ακόμα και στον (μετα-)μοντέρνο κόσμο μας, πάρα πολλά πράγματα που εξακολουθούμε να τα αξιολογούμε με την διαίσθηση μας.
Οι μύθοι, οι προλήψεις και η λεγόμενη «μαγική σκέψη» (που είναι η πίστη ή η πεποίθηση, ότι κάποιες πράξεις ή σημάδια προκαλούν, με έναν τρόπο όχι φυσιολογικό αλλά μαγικό, καλές ή κακές συνέπειες) αντιστάθηκαν στο χρόνο κι αυτό μας κάνει να σκεφτούμε ότι εκφράζουν, πάνω απ’ όλα, την εντελώς προσωπική στάση του καθένα απέναντι στη ζωή κι ότι παίζουν ένα σημαντικό ρόλο, στην ισορροπία της ανθρώπινης ψυχής.
Αυτές οι διαδικασίες είναι τόσο φυσικές και αναγκαίες, ώστε παρατηρούμε πολλούς ανθρώπους να δημιουργούν μόνοι τους τις τελετουργίες τους ή να προσδίδουν ιδιαίτερη δύναμη σε ένα αντικείμενο, έχοντας το, για παράδειγμα, συνδέσει με ένα χαρούμενο συμβάν, ένα αγαπημένο πρόσωπο, μία μέρα, έναν τόπο, ένα συναίσθημα.
Μεταβατικά αντικείμενα και συλλογική μνήμη
Η ψυχολογία, προσπαθώντας να εξηγήσει την ανθρώπινη αυτή ανάγκη, ανατρέχει πίσω στην βρεφική μας ηλικία. Σύμφωνα με τον Γουίννικοτ, μεγάλο ψυχαναλυτή και παιδοψυχίατρο, το βρέφος όταν πρωταρχίζει να αντιλαμβάνεται την απουσία της μητέρας του, βρίσκει ένα αντικείμενο (μια κούκλα, την πιπίλα, ένα κομμάτι πανί) που την «υποκαθιστά» και απαλύνει το φόβο του χωρισμού και την μοναξιά που νιώθει. Το λεγόμενο «μεταβατικό» αυτό αντικείμενο αποκτά, για το βρέφος, σημασία συμβολική μεν, τεράστια δε και σύμφωνα με τον Γουίννικοτ πάντα, είναι ο σύνδεσμος του εσωτερικού κόσμου του παιδιού, με τον εξωτερικό κόσμο. Το καθησυχάζει και του επιτρέπει να επικεντρώνεται στον εαυτό του.
Μία άλλη ερμηνεία είναι αυτή του Γιούνγκ, σύμφωνα με την οποία οι προλήψεις, όπως και τα σύμβολα που συναντάμε στην μυθολογία των λαών, στις θρησκείες, στην τέχνη, στα όνειρα, αποτελούν έκφραση της συλλογικής ανθρώπινης μνήμης, που όλοι κουβαλάμε μέσα μας. Παρόλο που δεν να μπορούμε να πούμε, ότι τα σύμβολα αυτά χρησιμεύουν με μία καθαρά πρακτική ή υλική έννοια σε κάτι, αποτελούν το υπόβαθρο, πάνω στο οποίο χτίζουμε το νόημα της ζωής μας και μ’ έναν τρόπο εντελώς πνευματικό, μας είναι απολύτως απαραίτητα.
Φυσικά, αυτές οι δύο ερμηνείες δεν αποκλείουν αλλά συμπληρώνουν η μία την άλλη, γιατί επιβεβαιώνουν την ανθρώπινη ανάγκη μας, να έχουμε τρόπους να απαλύνουμε τους φόβους, που απ’ το ξεκίνημα της ζωής, μας συνοδεύουν στην ύπαρξή μας, να απαντάμε σε ερωτηματικά που από νωρίς τίθενται («μαμά ποιος με φυλάει εμένα; Υπάρχουν άγγελοι;») και να έχουμε την αίσθηση ότι δεν είμαστε εκτεθειμένοι στο άγνωστο.
Το γεγονός, η πράξη και το αντικείμενο της πρόληψης σηματοδοτούν ένα φόβο και ταυτόχρονα μία ευχή και μία ελπίδα και μας επιτρέπει, πολλές φορές, να συγκεντρώσουμε χάρη σ’ αυτό την εσωτερική μας δύναμη, όπως ένας άνθρωπος που πιστεύει και προσεύχεται. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο, το ότι υπάρχουν τόσες προλήψεις στον κόσμο του αθλητισμού, όπου ένας άνθρωπος πρέπει να φτάσει στα όρια της αντοχής του και να ξεπεράσει το φόβο του και όπου φαίνεται πως δεν επαρκούν τα υλικά μέσα και οι φυσικές δυνάμεις που διαθέτει, ακόμη κι αν αυτά αγγίζουν την τελειότητα.
Τα άκρα
Όπως σε καθετί που ξεφεύγει από τα όρια της λογικής, οι άνθρωποι είμαστε εξαιρετικά ευάλωτοι. Γι’ αυτό και η πίστη στις προλήψεις μπορεί να γίνει από αντικείμενο εκμετάλλευσης έως ψυχολογικά επικίνδυνη. Μέντιουμ, χαρτορίχτρες, καφετζούδες, αστρολόγοι, μάγοι, διάφοροι θεραπευτές, σύμβουλοι φενγκ σούι, πνευματικοί και ψευτοψυχολόγοι πολύ συχνά εκμεταλλεύονται αυτήν ακριβώς την ανάγκη μας, να εξηγήσουμε τη ζωή και τον κόσμο γύρω μας με τρόπο μαγικό.
Ποιος δεν θα ήθελε να μπορεί να αποτρέψει προβλήματα, ατυχήματα, αρρώστιες, δυσκολίες, αποφεύγοντας να ταξιδέψει την Τρίτη και δεκατρείς, να διατηρεί την «αρμονία» στο σπίτι του, κρατώντας κλειστό το καπάκι της λεκάνης και να κερδίζει λεφτά, βάζοντας ένα βάτραχο με τρία πόδια να του φυλάει την πόρτα;
Ένα μικρό παιδί μπορεί να πιστεύει ότι το αρκουδάκι του είναι ζωντανό, έρχεται όμως η στιγμή, που νιώθει και καταλαβαίνει ότι αυτό δεν είναι αλήθεια. Ξέρει τότε ότι υπάρχουν πράγματα, δύσκολα και δυσάρεστα, που πρέπει και μπορεί να αντιμετωπίσει χωρίς «μαγική» βοήθεια. Το αρκουδάκι δεν παύει να είναι παρηγοριά, ανακούφιση και καταφύγιο. Έχει όμως πια την αξία που το ίδιο το παιδί του δίνει.
Κάπως έτσι συμβαίνει και με τις προλήψεις. Τις χρειαζόμαστε ενίοτε, τις επικαλούμαστε μηχανικά άλλες φορές, εμείς όμως τους δίνουμε τη σημασία που θέλουμε να έχουν στη ζωή μας.
