Το μυθιστόρημα Άνθρωποι και Ποντίκια του Τζον Στάινμπεκ είναι ένα κλασικό έργο της αμερικανικής λογοτεχνίας που αναδεικνύει την ανθρώπινη φύση, …
Πρέπει να λέμε την αλήθεια στα παιδιά: Ρεαλισμός και πολιτική ευθύνη στην ποίηση του Μανόλη Αναγνωστάκη
Αρχείο Γιώργου Ζεβελάκη, Μανόλης και Ανέστης Αναγνωστάκης, Θεσσαλονίκη, 1957.
Το ποίημα «Στο παιδί μου» του Μανόλη Αναγνωστάκη εντάσσεται στην ποιητική συλλογή Ο στόχος, η οποία πρωτοδημοσιεύτηκε το 1970 στο πλαίσιο της συλλογικής έκδοσης Δεκαοχτώ κείμενα, ενός εμβληματικού τόμου της αντιδικτατορικής διανόησης.
Μέσα από μια λιτή, άμεση και απογυμνωμένη γλώσσα, το ποίημα εκφράζει μια βαθιά πολιτική και ηθική στάση απέναντι στην πραγματικότητα και τη σχέση της ποίησης με την αλήθεια, ειδικά σε καιρούς σκοτεινούς, όπως εκείνοι της στρατιωτικής δικτατορίας.
Στο παιδί μου
Στο παιδί μου δεν άρεσαν ποτέ τα παραμύθια
Και του μιλούσανε για Δράκους και για το πιστό σκυλί
Για τα ταξίδια της Πεντάμορφης και για τον άγριο λύκο
Μα στο παιδί μου δεν άρεσαν ποτέ τα παραμύθια
Τώρα, τα βράδια, κάθομαι και του μιλώ
Λέω το σκύλο σκύλο, το λύκο λύκο, το σκοτάδι σκοτάδι,
Του δείχνω με το χέρι τους κακούς, του μαθαίνω
Oνόματα σαν προσευχές, του τραγουδώ τους νεκρούς μας.
Α, φτάνει πια! Πρέπει να λέμε την αλήθεια στα παιδιά.
Μ. Αναγνωστάκης, Τα ποιήματα, Πλειάς
Το ποίημα συγκροτείται ως ένας μονόλογος του ποιητή προς το παιδί του, ή, ευρύτερα, προς τη νέα γενιά.
Ήδη από τον τίτλο, η προσωπική αναφορά «Στο παιδί μου» δημιουργεί ένα πλαίσιο οικειότητας και ευθύνης· δεν πρόκειται απλώς για ένα αφηγηματικό προσωπείο, αλλά για μια άμεση, ειλικρινή επικοινωνία, ένα είδος εξομολόγησης με την πρόθεση να μεταδώσει αξίες, εμπειρίες και στάσεις ζωής.
Το παιδί παρουσιάζεται ως ένας αποδέκτης που απορρίπτει την ψευδαισθησιακή, ωραιοποιημένη εκδοχή της πραγματικότητας: « στο παιδί μου δεν άρεσαν ποτέ τα παραμύθια». Το «ποτέ» υποδηλώνει όχι μια συγκυριακή άρνηση αλλά μια σταθερή, εσωτερική αποστροφή προς την ψεύτικη παρηγοριά των μύθων, την απόδραση από την αλήθεια.
Η επίκληση στα παραμύθια —με τα στερεότυπα μοτίβα τους, όπως ο δράκος, το πιστό σκυλί, η Πεντάμορφη και ο άγριος λύκος— λειτουργεί αντιθετικά ως σύμβολο μιας συμβατικής, καθησυχαστικής αφήγησης της ζωής, που αποκρύπτει τη σκληρότητα, την αδικία, τη βία. Το παιδί, ωστόσο, δεν δέχεται αυτές τις μυθοπλασίες.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ο ποιητής επαναπροσδιορίζει τον ρόλο του: δεν είναι πια ο δημιουργός μιας καλλωπισμένης πραγματικότητας, αλλά ένας καθοδηγητής που «λέει το σκύλο σκύλο, το λύκο λύκο, το σκοτάδι σκοτάδι».
Ο διδακτισμός δεν είναι εδώ καταπιεστικός· αντίθετα, είναι απελευθερωτικός. Προτείνει μια παιδεία της αλήθειας, της σαφήνειας, της αντιπαράθεσης με το πραγματικό, όσο σκληρό κι αν είναι.
Στο δεύτερο μέρος του ποιήματος, η πράξη του ποιητή γίνεται πιο ενεργή και πολιτικά φορτισμένη: «Του δείχνω με το χέρι τους κακούς, του μαθαίνω / Ονόματα σαν προσευχές, του τραγουδώ τους νεκρούς μας». Η χρήση του α΄ προσώπου και των ενεργητικών ρημάτων εντείνει το αίσθημα της ευθύνης, ενώ τα «ονόματα σαν προσευχές» και οι «νεκροί μας» μεταφέρουν το βάρος μιας ιστορικής μνήμης, ενός συλλογικού πένθους που πρέπει να μεταλαμπαδευτεί στη νέα γενιά. Η αντίθεση με τα παραμύθια γίνεται εδώ πιο έντονη: απέναντι στις ανώδυνες φαντασίες, ο ποιητής προκρίνει τη ζωντανή μνήμη, την απόδοση τιμής στους αγώνες και στις θυσίες των ανθρώπων.
Η κατακλείδα του ποιήματος, «Α, φτάνει πια! Πρέπει να λέμε την αλήθεια στα παιδιά», έρχεται ως κραυγή, σχεδόν σαν διακήρυξη, και αποτυπώνει την ηθική και πολιτική συνείδηση του Αναγνωστάκη. Είναι μια ρήση που ξεπερνά την ποιητική και φτάνει στα όρια του μανιφέστου: σε εποχές ψεύδους, προπαγάνδας και καταστολής, η αλήθεια είναι το μόνο που μπορεί να σταθεί απέναντι στη λήθη και τη σιωπή. Η αλήθεια δεν είναι μόνο προσωπική ή ψυχολογική· είναι ιστορική, κοινωνική, πολιτική. Η πράξη της ποίησης, σε αυτή την προοπτική, δεν είναι διακοσμητική, αλλά πράξη αντίστασης.
Ο Αναγνωστάκης, ποιητής που σφραγίστηκε από την εμπειρία της Αντίστασης, των διώξεων και των φυλακίσεων, παραμένει πιστός στη θεώρηση πως η ποίηση οφείλει να υπηρετεί την αλήθεια και τη συνείδηση. Στο ποίημα αυτό, η ποίηση δεν είναι παραμύθι, δεν παρηγορεί με ψευδαισθήσεις· είναι μάθημα ζωής και πράξη μνήμης.
Η ευθύνη προς το παιδί γίνεται εδώ σύμβολο της ευθύνης απέναντι στο μέλλον, απέναντι στην Ιστορία. Το ποίημα είναι ένα κάλεσμα για μια παιδεία αλήθειας, μια ποιητική πράξη που αντιστέκεται στον φόβο, τη σιωπή και το ψεύδος.
Κούλα Μαραγκοπούλου, Μιχάλης και Στάθης Κατσαρός, Αθήνα, 1957.
