Πώς τα χαρακτηριστικά του ατόμου καθορίζουν τη συμεριφορά του;
«Κάθε άνθρωπος είναι από κάποια άποψη όπως όλοι οι άλλοι άνθρωποι, όπως μερικοί άλλοι άνθρωποι και όπως κανένας άλλος». Είναι δυνατό η σταθερότητα της συμπεριφοράς του ατόμου να μπορεί να εξηγηθεί από τα χαρακτηριστικά του; Η επιστήμη λέει ναι. Ας δούμε πως…
Ο Oskar Stohr και ο Jack Yufe είναι μονοζυγωτικά δίδυμα τα οποία γεννήθηκαν στην πόλη Trinidad και αποχωρίστηκαν αμέσως μετά τη γέννησή τους. Ο Oskar πήγε στη Γερμανία μαζί με τη μητέρα του, όπου ανατράφηκε ως Καθολικός και Ναζί. Ο Jack έμεινε με τον πατέρα του στην Trinidad, ανατράφηκε ως Εβραίος, και ξόδεψε τα εφηβικά του χρόνια στις συναγωγές. Οι δύο οικογένειες δε συναντήθηκαν ποτέ.
Όταν τα δίδυμα ήταν γύρω στα σαράντα, τους ζητήθηκε από το πανεπιστήμιο της Minnesota να λάβουν μέρος σε μία έρευνα που γινόταν σχετικά με δίδυμα που έχουν μεγαλώσει χωριστά. Παρόλο που τα δύο αδέρφια είχαν συναντηθεί μόνο μία φορά, εμφάνιζαν αξιοσημείωτες ομοιότητες. Τα δύο αδέρφια φορούσαν γυαλιά, είχαν μουστάκι, έκαναν τις ίδιες κινήσεις και αγαπούσαν τα ίδια φαγητά.
Κατά πολλούς τρόπους οι άνθρωποι μοιάζουν μεταξύ τους. Οι βιολογικές και οι ψυχικές διεργασίες όπως: η ανάπτυξη, η σκέψη, η μνήμη, η συνείδηση είναι κοινές για όλους τους ανθρώπους. Από την άλλη πλευρά όμως κάθε άτομο είναι διαφορετικό. Καθένας από εμάς έχει διαφορετικές δυνατότητες, πιστεύω, συναισθήματα και χαρακτηριστικά τα οποία συνθέτουν μία ολοκληρωμένη προσωπικότητα.
Στην ιστορία της ψυχολογίας αναπτύχθηκαν πολλές θεωρίες προσωπικότητας, οι οποίες θέλησαν να δώσουν τη δική τους εξήγηση στον τρόπο που σκέφτονται και ενεργούν τα άτομα. Μια από αυτές τις προσεγγίσεις είναι και οι θεωρίες των χαρακτηριστικών.
Οι Αρχαίοι Έλληνες συχνά χρησιμοποιούσαν χαρακτηριστικά για να εντάξουν τα άτομα σε κατηγορίες. Ο Θεόφραστος υποστηρίζει πως υπάρχουν τύποι προσωπικότητας όπως ο Κόλακας, ο Κήνσορας και ο Είρωνας. Επίσης, ο Ιπποκράτης ανέπτυξε μια συστηματική άποψη για τη σχέση μεταξύ των ψυχικών και των σωματικών χαρακτηριστικών. Υπάρχουν τέσσερις τύποι ανθρώπων ανάλογοι με το χυμό του σώματος (body fluid or humor):
Τύπος |
Χυμός |
Χαρακτηριστικά |
Αιματώδης |
Αίμα |
Αισιόδοξος |
Φλεγματικός |
Φλέγμα |
Ήρεμος |
Μελαγχολικός |
Μέλαινα χολή |
Καταθλιπτικός |
Χολερικός |
Κίτρινη χολή |
Ευέξαπτος |
Σήμερα η θεωρία με τη μεγαλύτερη επιρροή για τύπους προσωπικότητας είναι του Hans Eysenck και ονομάζεται θεωρία των τριών παραγόντων (three factor theory). Ο Eysenck μίλησε αρχικά για δύο διαστάσεις της προσωπικότητας και αργότερα προσέθεσε και μία τρίτη:
- Εσωστρέφεια-Εξωστρέφεια (I-E)
- Νευρωτισμός-Σταθερότητα (Ν)
- Ψυχωτισμός-Σταθερότητα (Ρ)
Ο εσωστρεφής είναι ήσυχος, ήρεμος, συγκρατημένος, απόμακρος και με αναστολές. Ο εξωστρεφής είναι κοινωνικός, αυθόρμητος, ομιλητικός, ηγέτης, ζωντανός και ανέμελος. Τα άτομα με υψηλό βαθμό νευρωτισμού είναι επιθετικά, εχθρικά και έχουν την τάση να παρουσιάσουν νευρική ασθένεια. Αντίστοιχα, όσοι έχουν υψηλό βαθμό ψυχωτισμού έχουν την τάση για εκδήλωση ψύχωσης.
O Eysenck υποστηρίζει πως τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας επηρεάζονται σε μεγάλο ποσοστό από γενετικούς παράγοντες και πως οι ατομικές αποκλίσεις στις διαστάσεις εσωστρέφεια-εξωστρέφεια, νευρωτισμός-σταθερότητα και ψυχωτισμός-σταθερότητα αντανακλούν διαφορές στη νευροφυσιολογική λειτουργία. Η εξωστρέφεια συνδέεται με τη διέγερση του εγκεφαλικού φλοιού, ενώ η εσωστρέφεια με υπερδιέγερση και στρατηγικές αποφυγής πρόσθετου ερεθισμού. Τέλος ο νευρωτισμός συσχετίζεται με το μεταιχμιακό σύστημα (limbic system), ενώ ο ψυχωτισμός δεν έχει στέρεη βιολογική βάση.
Η θεωρία του Eysenck έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ψυχοπαθολογία και στον τρόπο αλλαγής της συμπεριφοράς.
Σήμερα, οι απόψεις συγκλίνουν στο μοντέλο των πέντε παραγόντων της προσωπικότητας (five factor model), ή τη Μεγάλη Πεντάδα (Big Five). Το μοντέλο αυτό υποστηρίζεται από τρεις κύριους χώρους:
- Την παραγοντική ανάλυση των γλωσσικών όρων για τα χαρακτηριστικά
- Τη σχέση των ερωτηματολογίων με άλλα ερωτηματολόγια
- Βαθμολογήσεις και ανάλυση κληρονομικότητας