Ο Σιντάρτα Γκαουτάμα- γνωστότερος ως Βούδας- είχε κάποτε διατυπώσει την εξής πρόταση: είναι η γέννηση για όσους πεθαίνουν και βέβαιος …
Πώς να μιλήσω στο παιδί μου για το θάνατο;
Την ίδια στιγμή που η γέννηση εξυμνείται, ο θάνατος εκλαμβάνεται ως ένα θέμα ταμπού περιβαλλόμενο με στερεοτυπικές αντιλήψεις. Ως τέτοιο αποφεύγεται η αναφορά σε αυτό, ιδιαίτερα σε συζητήσεις που συμμετέχουν παιδιά. Εκείνο όμως που αγνοούν συχνά οι ενήλικες είναι ότι τα παιδιά βλέπουν τον θάνατο στην καθημερινότητά τους (π.χ. θα δουν κάποιο μαραμένο λουλούδι, κάποιο νεκρό σπουργίτι, κ.α.). Κρίνεται επομένως απαραίτητο να μιλήσουμε στα παιδιά για το γεγονός αυτό προς αποφυγή ενδεχόμενων παρερμηνειών ή δημιουργίας εσφαλμένων νοητικών αναπαραστάσεων.
Η βίωση του θανάτου, της απώλειας κάποιου αγαπημένου προσώπου είναι αναμφισβήτητα μια από τις πιο επώδυνες εμπειρίες. Αν και πρόκειται για ένα αναπόφευκτο συμβάν του κύκλου της ζωής, συνήθως οι άνθρωποι προσπαθούν να το «ξορκίσουν» αντιμετωπίζοντάς το με φόβο και άρνηση.
Έτσι, οι ενήλικες συχνά, ξεχνώντας την αναπόδραστη φύση του θανάτου, αποφεύγουν να μιλήσουν στα παιδιά για το γεγονός αυτό στην προσπάθειά τους να τα προφυλάξουν από τον ψυχικό πόνο και τη θλίψη. Δεδομένου ωστόσο ότι ο θάνατος, είτε είναι αιφνίδιος, είτε αναμενόμενος, αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της ανθρώπινης ύπαρξης, πρέπει αρχικά εμείς, ως ενήλικες να συμφιλιωθούμε μαζί του και στη συνέχεια να προετοιμάσουμε και τα παιδιά, ώστε να καταφέρουν να τον αντιμετωπίζουν και να τον αποδέχονται.
Διατυπώσεις όπως «Δεν είναι ανάγκη να πούμε στο παιδί ότι πέθανε, άλλωστε είναι μικρό και δε θα καταλάβει» ή «Μπορούμε να του πούμε ότι πήγε ένα μακρινό ταξίδι», όχι μόνο δε λειτουργούν σαν δίχτυ προστασίας, αλλά πολλές φορές περιπλέκουν ακόμα περισσότερο την κατάσταση. Το παιδί άλλωστε μέσα από την αλληλεπίδρασή του με τους ενήλικες και τη συμπεριφορά των τελευταίων αντιλαμβάνεται τι συμβαίνει γύρω του.
Ως ισότιμο μέλος λοιπόν της οικογένειας, δικαιούται να γνωρίζει την αλήθεια για το τι συμβαίνει μέσα σε αυτή και όχι να υποθέτει τους λόγους που οι οικείοι του μπορεί να είναι λυπημένοι, θυμωμένοι, προβληματισμένοι, κοκ. Η εμπλοκή του σε μια διαδικασία δημιουργίας πιθανών σεναρίων αφενός επιφορτίζει συναισθηματικά το παιδί και αφετέρου θα οδηγήσει στην εξαγωγή λανθασμένων συμπερασμάτων, διογκώνοντας τους φόβους και τις ανησυχίες του γύρω από το τι συνέβη.
Ως εκ τούτου το ερώτημα που εγείρεται δεν είναι αν θα πρέπει να μιλήσουμε στα παιδιά για την απώλεια –σε αυτή την απάντηση δε χωράει κάτι άλλο πέραν του ότι αυτό θεωρείται αναγκαίο- αλλά το πώς θα ήταν καλό να προσεγγίσουμε το ευαίσθητο αυτό ζήτημα.
Αρχικά είναι σημαντικό να εξηγήσετε στο παιδί τι έχει συμβεί. Μιλήστε του με ειλικρίνεια, χωρίς να αποφεύγετε τις λέξεις «πέθανε» και «θάνατος». Αντίθετα μεταφορικές εκφράσεις όπως «έφυγε», «κοιμήθηκε», «ταξιδεύει», κτλ, ενδέχεται να αποπροσανατολίσουν το παιδί, να το βάλουν σε μια κατάσταση αναμονής της επιστροφής του/της νεκρού/-ής ή να του δώσουν την εντύπωση ότι μπορεί και εκείνο να π.χ. να πάει ταξίδι και να συναντήσει το άτομο που δε βρίσκεται πλέον εν ζωή∙ τα παιδιά της νηπιακής και πρώιμης παιδικής ηλικίας δυσκολεύονται να διαχωρίσουν τη φαντασία από την πραγματικότητα, την κυριολεξία από τη μεταφορά.
Τip: Aν ο θάνατος είναι το αποτέλεσμα μιας ανίατης ή χρόνιας ασθένειας, πρέπει το παιδί να ενημερώνεται καθ’ όλη τη διάρκεια της νόσου για την πορεία αυτής, χωρίς υπερβολές ή προσπάθεια εξωραϊσμού των γεγονότων.
Είναι ακόμα σημαντικό να του μιλήσετε για όσα πρόκειται να ακολουθήσουν τις επόμενες ώρες, τι μπορεί να περιλαμβάνει μια νεκρώσιμη τελετή, ποιοι ενδέχεται να παρευρεθούν στο σπίτι, πώς μπορεί να νιώθουν ή τι μπορεί να κάνουν.
Αν το παιδί είναι μεγαλύτερο από 5 ετών μπορείτε, εάν και εφόσον το επιθυμεί, να επιτρέψετε να παρευρεθεί στη διαδικασία της ταφής. Σε μικρότερη ηλικία ή σε περίπτωση που το ίδιο το παιδί αρνείται να έλθει, θα ήταν καλό να επισκεφτείτε μαζί του σε επόμενο χρόνο τον τάφο, ειδικά αν πρόκειται για την απώλεια ενός εκ των δύο γονέων.
Σε κάθε περίπτωση δώστε του την ευκαιρία να κρατήσει ζωντανό στη μνήμη το πρόσωπο που έφυγε με τον τρόπο που επιθυμεί (π.χ. να φτιάξει ένα τετράδιο με φωτογραφίες, να συμμετέχει στις τελετές ανάμνησης του θανόντος προσώπου, να κρατήσει κάτι από τα προσωπικά αντικείμενα του ατόμου που έφυγε, κτλ).
Υπενθύμιση: Πάντα πρέπει να λαμβάνεται υπόψη το αναπτυξιακό στάδιο του παιδιού, προκειμένου να γίνεται χρήση του κατάλληλου λεξιλογίου, ενώ η ενημέρωση προτιμάται να γίνεται από τους γονείς.
Γενικά να είσαστε προετοιμασμένοι για συχνές συζητήσεις επί του θέματος, καθώς για τα παιδιά, ειδικότερα εκείνα που βρίσκονται στη νηπιακή και παιδική ηλικία, είναι δύσκολο κάποιες φορές να αντιληφθούν τη μονιμότητα της απώλειας, ή την αδυναμία αντιστροφής/ διόρθωσης της κατάστασης. Επίσης ο θάνατος ερμηνεύεται από πολλά παιδιά σαν ένας (απότομος) αποχωρισμός από κάποιον σημαντικό άλλο. Κάτι τέτοιο ίσως μεγιστοποιήσει το αίσθημα ανασφάλειας ότι μπορεί ξαφνικά να χάσουν τους γονείς τους.
Τιp: Αυτή την περίοδο μπορεί να κάνουν την εμφάνισή τους ερωτήσεις όπως «Πότε θα πεθάνεις εσύ;». Σε μια τέτοια περίπτωση χρήσιμο και ανακουφιστικό θα ήταν να το ρωτήσετε τι είναι αυτό που πραγματικά ανησυχεί το παιδί και στη συνέχεια να το διαβεβαιώσετε ότι όσο περνάει από το χέρι σας θα το φροντίζετε και θα είσαστε στη ζωή για όσο σας χρειάζεται, δηλώνοντάς του παράλληλα ότι ακόμα και αν σας συμβεί κάτι τέτοιο αναπάντεχα, υπάρχουν γύρω του άτομα που το αγαπάνε πολύ και θα το φροντίσουν.
Ακόμη δε χρειάζεται να προσπαθήσετε να κρύψετε τα δάκρυά σας ή το όποιο συναίσθημα μπορεί να σας διακατέχει εκείνη τη στιγμή ή να βάλετε χρονικό περιορισμό στη διάρκεια του θρήνου. Αν τα παιδιά δουν ότι είσαστε ανοιχτοί, ότι το κλάμα, ο θυμός και η λύπη δεν είναι κάτι κακό, που πρέπει να διώξουν ή δεν επιτρέπεται να εκδηλώσουν, θα συνειδητοποιήσουν ότι ο θρήνος και το πένθος είναι ακόμα μια συναισθηματική κατάσταση, την οποία ο καθένας μπορεί να βιώσει και να εκφράσει σύμφωνα με αυτό που αισθάνεται, χωρίς ντροπή ή φόβο.
Κάποια παιδιά στέκονται απέναντι στην απώλεια με θυμό και εκνευρισμό, άλλα μπορεί να έχουν την ανάγκη να κλάψουν ή να απομονωθούν για κάποιο χρονικό διάστημα, κάποια πάλι παιδιά ενδέχεται να μην επηρεαστούν ιδιαίτερα από το θάνατο. Σε κάθε περίπτωση αφήστε το παιδί να θρηνήσει με το δικό του τρόπο. Άλλωστε η έκφραση του συναισθήματος λειτουργεί απελευθερωτικά έως θεραπευτικά θα λέγαμε.
Όπως προαναφέρθηκε το παιδί πρέπει να μάθει την αλήθεια, μια αλήθεια γυμνή από υπαινιγμούς, υπεκφυγές και κρυφά νοήματα. Ωστόσο δώστε στο παιδί σας όσες πληροφορίες μπορεί να αντέξει, πράγμα που θα καταλάβετε μέσα από τις ερωτήσεις του ή/και τη διάθεσή του. Παράλληλα μη διστάσετε να παραδεχτείτε στο παιδί σας ότι τη δεδομένη στιγμή μπορεί να μην έχετε όλες τις απαντήσεις στις ερωτήσεις του.
Tip: Εξαιρετικά χρήσιμη σε αυτή τη διαδικασία και γενικά στην προετοιμασία και εξοικείωση του παιδιού με το θάνατο είναι η συμβολή των παραμυθιών.
Tέλος, μην ξεχνάτε να αφιερώνετε όσο το δυνατόν πιο πολύ χρόνο στα παιδιά σας, να τα ακούτε με όλες σας τις αισθήσεις, να τους αποκαλύπτετε την πληγή που μπορεί να σας άφησε ο θάνατος, να μοιράζεστε μαζί τους στιγμές από το παρελθόν του αγαπημένου σας προσώπου, να συζητάτε για τα δικά του συναισθήματα και τις σκέψεις και να φροντίζετε τον εαυτό σας. Μέσα από εσάς τα παιδιά σας θα συνειδητοποιήσουν ότι ο θάνατος είναι αναφαίρετο μέρος της φύσης και θα μάθουν να μην καμουφλάρουν όσα νιώθουν.
Πηγές: Psychology Today και NIH Clinical Center
