Οι τίτλοι επαγγελμάτων που δεν άλλαξαν γένος

Παρότι η ελληνική γλώσσα διαθέτει την δυνατότητα και τον πλούτο να σχηματίσει θηλυκούς τύπους για τα περισσότερα επαγγέλματα, υπάρχουν τίτλοι και ρόλοι που στην καθημερινή και επίσημη χρήση τους παραμένουν κυρίως στο αρσενικό γένος. Αυτό το φαινόμενο οφείλεται σε συνδυασμό ιστορικών, κοινωνικών και θεσμικών παραγόντων: ιστορική ανδροκρατία σε συγκεκριμένους τομείς, έλλειψη καθιερωμένων θηλυκών τύπων καθώς και νομικοί ή θρησκευτικοί περιορισμοί σε ορισμένες άλλες περιπτώσεις. 

Τίτλοι πολιτικής και δημόσιας διοίκησης

Στον χώρο της πολιτικής και της διοίκησης πολλοί τίτλοι παραμένουν «καθιερωμένοι» στο αρσενικό γένος. Τυπικά παραδείγματα είναι ο «πρόεδρος», ο «πρωθυπουργός», ο «υπουργός», ο «γενικός γραμματέας», ο «βουλευτής», ο «δήμαρχος» και ο «περιφερειάρχης». Παρά την ύπαρξη προτεινόμενων θηλυκών τύπων (π.χ. «προέδρισσα», «πρωθυπουργίνα», «προεδρίνα»), στην επίσημη και δημοσιογραφική χρήση συχνά επιλέγεται ο αρσενικός τύπος με θηλυκό άρθρο («η πρόεδρος», «η υπουργός») ή η επιλογή της προσφώνησης «κυρία πρόεδρος». Ιδιαίτερα σε θέσεις υψηλής πολιτικής ευθύνης, το αρσενικό γένος παραμένει συνήθως η εκφορά, που ακούγεται πιο ορθά στο δημόσιο λόγο.

Στρατιωτικοί, ναυτικοί και αστυνομικοί τίτλοι

Οι στρατιωτικοί και ναυτικοί βαθμοί, όπως «στρατηγός», «αντιστράτηγος», «ταξίαρχος», «συνταγματάρχης», «πλοίαρχος» και «ναύαρχος», στην καθομιλουμένη εμφανίζονται συνήθως στο αρσενικό γένος. Παρόλο που και γυναίκες υπηρετούν σε πολλές βαθμίδες των σωμάτων ασφαλείας και των ενόπλων δυνάμεων, ο τρόπος απόδοσης του τίτλου παραμένει κατά κανόνα αρσενικός ή χρησιμοποιείται ο αρσενικός τίτλος αλλά με θηλυκό άρθρο. Στην ιεραρχία της αστυνομίας επίσης τίτλοι όπως «αρχηγός», «διευθυντής», «υποδιευθυντής» συχνά ακούγονται στην αρσενική τους εκδοχή.

Θρησκευτικοί τίτλοι και θεσμικοί περιορισμοί

Σε τομείς όπου οι θεσμοί επιβάλλουν συγκεκριμένες προϋποθέσεις, η γλωσσική απόδοση αντανακλά την ρεαλιστική αποκλειστικότητα. Στην Ορθόδοξη Εκκλησία της Ελλάδας οι ιερωμένοι και οι υψηλές επισκοπικές θέσεις (όπως «ιερέας», «επίσκοπος», «μητροπολίτης», «αρχιεπίσκοπος», «πατριάρχης») είναι πρακτικά ανδρικοί θεσμοί, καθώς η ιεροσύνη σε αυτές τις βαθμίδες δεν χορηγείται σε γυναίκες. Αντίθετα, στη γλώσσα υπάρχουν θηλυκοί τύποι για μοναχές και άλλες σχετικές θέσεις, αλλά δεν ισχύουν για το θέμα της χειροτονίας και της ιερωσύνης.

Τίτλοι στον επιχειρηματικό και νομικό χώρο

Στον ιδιωτικό τομέα και στη δημόσια διοίκηση ορισμένοι τίτλοι παραμένουν στην αρσενική μορφή από συνήθεια. Παραδείγματα είναι ο «διευθύνων σύμβουλος», ο «πρόεδρος του διοικητικού συμβουλίου», ο «γενικός διευθυντής» και ο «διευθυντής». Σε μερικές περιπτώσεις υπάρχουν θηλυκοί τύποι (όπως «διευθύντρια», «διευθύνουσα σύμβουλος»), αλλά η διεθνής συνήθεια να μεταφράζεται το corporate jargon με τους παραδοσιακούς αρσενικούς τύπους διατηρεί την προτίμηση στο αρσενικό. Στο νομικό πεδίο, όροι όπως «εισαγγελέας» ή «δικηγόρος» δεν αλλάζουν μορφή ανάλογα με το φύλο.

Παραδείγματα τίτλων που στην πράξη συναντώνται συχνότερα στο αρσενικό (εκτενής αναφορά)

Για να γίνει πιο εμφανές το εύρος, παρατίθεται ένας εκτενέστερος κατάλογος τίτλων , που στην ελληνική δημόσια ή επίσημη χρήση ακούγονται συχνά στο αρσενικό: πρόεδρος, πρωθυπουργός, πρόεδρος της δημοκρατίας, αρχηγός κόμματος, υπουργός, γενικός γραμματέας, βουλευτής, δήμαρχος, περιφερειάρχης, νομάρχης (ιστορικός τίτλος), κυβερνήτης, διευθύνων σύμβουλος, πρόεδρος του Δ.Σ., διευθυντής, διοικητής, αρχηγός Γενικών Επιτελείων, στρατηγός, αντιστράτηγος, ταξίαρχος, συνταγματάρχης, πλοίαρχος, ναύαρχος, αρχιεπίσκοπος, επίσκοπος, ιερέας, αστυνομικός αρχηγός, διευθυντής αστυνομίας, καπετάνιος εμπορικού πλοίου (πλοίαρχος), και σε κάποιες περιπτώσεις τίτλοι όπως «πρόεδρος επιτροπής» ή «επικεφαλής» όπου ο αρσενικός τύπος είναι ο επικρατέστερος στην ορολογία. 

Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, αν και γλωσσικά υπάρχουν ή μπορούν να προταθούν θηλυκές αποδόσεις, η καθιερωμένη εκφορά στην κοινωνία συχνά διατηρεί τον αρσενικό τύπο.

Γιατί συμβαίνει αυτό; γλωσσικά, κοινωνικά και θεσμικά αίτια

Η διατήρηση αρσενικών τύπων οφείλεται σε τρεις αιτίες. Πρώτον, ιστορική ανδροκρατία: πολλοί από αυτούς τους ρόλους παραδοσιακά τους κατείχαν αποκλειστικά άνδρες, άρα η ονομασία παγιώθηκε σε αρσενική μορφή. 

Δεύτερον, γλωσσική κομψότητα και αισθητική: μερικοί νέοι θηλυκοί τύποι κρίνονται από το κοινό είτε ως άκομψοι είτε ως αφύσικοι, και έτσι απορρίπτονται. Τρίτον, θεσμικοί περιορισμοί: σε θρησκευτικές και κάποιες άλλες δομές οι γυναίκες πρακτικά εξαιρούνται από συγκεκριμένους ρόλους, οπότε ο τίτλος παραμένει αποκλειστικά στους άνδρες.

Πρακτικές επιλογές γλωσσικής απόδοσης

Στην πράξη υπάρχουν τρεις κύριες λύσεις που χρησιμοποιούνται, καμία από τις οποίες δεν είναι απόλυτα «σωστή» ή «λανθασμένη»· η επιλογή εξαρτάται από το πλαίσιο και το κοινό. Η πρώτη είναι η χρήση του αρσενικού τύπου με θηλυκό άρθρο («η πρόεδρος», «η υπουργός»), που είναι σύντομη και γνωστή. Η δεύτερη είναι η χρήση καθιερωμένων θηλυκών τύπων όταν αυτοί υπάρχουν και γίνονται αποδεκτοί («η διευθύντρια», «η καθηγήτρια»). Η τρίτη επιλογή είναι ο σχηματισμός ή η προώθηση νέων θηλυκών τύπων («προέδρισσα», «προεδρίνα») ή η περιφραστική χρήση («η κυρία πρωθυπουργός»), επιλογές που χρειάζονται χρόνο για να καθιερωθούν.

Συνοψίζοντας, στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν «αποκλειστικά αρσενικά» επαγγέλματα· όμως γλωσσικά υπάρχουν πολλοί τίτλοι, οι οποίοι διατηρούνται στο αρσενικό λόγω ιστορίας, θεσμικών ορίων και γλωσσικών συνηθειών. Οι επιλογές που έχουμε ως χρήστες της γλώσσας είναι προφανείς: μπορούμε να χρησιμοποιούμε θηλυκούς τύπους όπου είναι κατανοητοί και δόκιμοι, να επιλέγουμε την εκφορά με θηλυκό άρθρο για να διατηρήσουμε ορθότητα στον λόγο, ή να προωθούμε νέες μορφές με σταθερή, συνεπή χρήση ώστε να γίνουν κοινωνικά αποδεκτές. 

Καλώς ή κακώς αυτή η γλωσσική παρατήρηση δημιουργεί ένα ενδιαφέρον ως προς την κουλτούρα, που διέπει την Ελληνική κοινωνία. Μαρτυρά το γεγονός, ότι το γυναικείο φύλο στην χώρα μας παραδοσιακά είχε εξαιρεθεί από κάποια επαγγέλματα τα οποία πατροπαράδοτα ήταν ανδρικά. Αυτό μπορεί μεν, να έχει καταρριφθεί στην σύγχρονη πραγματικότητα αλλά η ελλιπής γλωσσική διατύπωση δε, είναι το απομεινάρι μιας αναχρονιστικής θα μπορούσαμε να πούμε και άνισης κοινωνίας. 

Συντάκτης: Άρτεμις Διγενή,

Influence:

Αρθρογράφος του flowmagazine.gr.