Ο κόσμος αντιμετωπίζει μία πρωτόγνωρη για τις τελευταίες δεκαετίες κατάσταση. Εκτός όμως από την ανησυχία και –συχνά– το φόβο, τίθεται …
Ο κινηματογράφος στα χρόνια της χολέρας
Η πρώτη πανδημία χολέρας εμφανίστηκε στο Δέλτα του Γάγγη, προερχόμενη από μια επιδημία στην Jessore της Ινδίας το 1817, που προήλθε από μολυσμένο ρύζι. Η ασθένεια εξαπλώθηκε, γρήγορα, στο μεγαλύτερο μέρος της Ινδίας, της σύγχρονης Μιανμάρ και της σύγχρονης Σρι Λάνκα. ταξιδεύοντας κατά μήκος των εμπορικών οδών που είχαν δημιουργηθεί από τους Ευρωπαίους.
Επιδημίες, πανούκλες, χολέρες και τέχνη
Το «Ένα χρονικό του έτους της πανούκλας» είναι το βιβλίο του Daniel Defoe, που δημοσιεύθηκε, για πρώτη φορά, τον Μάρτιο του 1722. Είναι ένας απολογισμός των εμπειριών ενός ανθρώπου το έτος 1665, όταν η βουβωνική πανώλη έπληξε την πόλη του Λονδίνου, η γνωστή Μεγάλη Πανούκλα του Λονδίνου.
Ο GabrielGarciaMarquezεπηρεάστηκε από τον Defoeκι έγραψε το «Ο έρωτας στα χρόνια της χολέρας». Το μυθιστόρημα διανύει, σχεδόν, έξι δεκαετίες (1860 έως το 1920), μέσα σ’ένα σκοτεινό, και τρομακτικό πλαίσιο ατελείωτων εμφύλιων πολέμων, διαλειπουσώνεστιών χολέρας, και, καθώς ο 20ός αιώνας εξελίσσεται, μιαςφρικτής περιβαλλοντικής υποβάθμισης. «Αλλά το να διαβάσετε το μυθιστόρημα είναι να εισέρχεστε σε έναν, εντελώς, διαφορετικό κόσμο, έναν όπου πλούσιες περιγραφές και ακτίνες αγάπης και φωτός σαγηνεύουν και μαγεύουν τον αναγνώστη».
Και, εάν θυμάστε, και το έργο ήταν πολύ καλό. Μας έδινε μια αίσθηση ανεμελιάς, μια οσμή έρωτα και προσμονής, και παρέα τη χαρά και την ελπίδα που πάνε μαζί, παρόλες τις μαύρες συνθήκες. Είναι ωραία αυτά τα έργα, όπου βγαίνεις με ένα χαμόγελο, με μια ελπίδα ότι κάποια πράγματα μπορεί να είναι εφικτά, εν τέλει. Και σε μια εποχή όπως η δική μας, τώρα, μας χρειάζεται αυτή η σκέψη- κι ας μην είναι σε μεγάλη οθόνη.
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ: Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες
Η καραντίνα και ο Σαίξπηρ
Αν υπάρχει ένα γεγονός που έχει «διαολίσει» τους δημιουργούς, από την έναρξη της πανδημίας coronavirus, είναι αυτό: Ο Σαίξπηρ έγραψε το «Βασιλιάς Lear», κατά τη διάρκεια μιας καραντίνας. Και αυτό, πολλοί άνθρωποι-μουσικοί, κινηματογραφιστές, συγγραφείς- το πήραν ως προσωπική πρόκληση. Αν η βουβωνική πανώλη δε σταμάτησε ένα από τα μεγαλύτερα έργα που γράφτηκαν ποτέ, τότε δεν είμαστε όλοι ικανοί να παρατήσουμε τα socialmedia, να απαλλαγούμε από τις πιτζάμες μας και να φτιάξουμε ένα αριστούργημα; Μερικά από τα έργα του lockdown, μέχρι στιγμής, ήταν αρκετά καλά.
Τα γυρίσματαταινιών, κι αυτά, φαίνεται, να έχουν διαταραχτεί από τα Covid-19 lockdowns. Οι οδηγίες κοινωνικής αποστασιοποίησης άφησαν αίθουσες και θέατρα άδεια, και άφησαν, επίσης, τα κινηματογραφικά στούντιο με δύσκολες αποφάσεις, σχετικά με το πότε, πού και πώς θα κυκλοφορήσουν τις ταινίες τους. Οι κινηματογραφιστές, εν τω μεταξύ, μπορούν να εργαστούν μόνο με μικρά συνεργεία και όχι πολλούς ηθοποιούς. Μερικές μεγαλύτερες παραγωγές έχουν ξαναρχίσει, αλλά είναι, μάλλον, επισφαλείς προσπάθειες. Και, ενώ η έμπνευση για μια ιστορία μπορεί, θεωρητικά, να προέλθει από οπουδήποτε, οι κινηματογραφιστές δυσκολεύονται να καταλάβουν τι είδους ιστορία μπορεί να δημιουργηθεί υπό τις περιστάσεις- και είναι δύσκολο να μη σταθούν στο τέλος του κόσμου – ως σενάριο – που, πάντα, σαγήνευε (έχει λογική αυτό;), πόσο μάλλον τώρα.
O κινηματογράφος του Lockdown και…ο τρόμος
Μέχρι στιγμής, οι ταινίες των lockdown– είτε εκείνες που εμπνέονται από την πανδημία ή γυρίστηκαν κάτω από τους περιοριστικούς της όρους (ή και τα δύο)-είναι, ας πούμε, «ούτε εδώ, ούτε εκεί», κάπου μεταξύ αδιάφορου, όχι καλού, μεσαίου και όχι κάτι εξαιρετικό.
Από την άλλη, οι δημιουργοί του τρόμου κατάλαβαν, νωρίς, δύο πράγματα: πώς να κάνουν ταινίες σε μια πανδημία και πώς να τις κάνουν καλά, μια και ο τρόμος παραμένει τρόμος, κάτω από όλες τις συνθήκες- και στη συγκεκριμένη αυξάνεται κιόλας. Το να δραπετεύσουμε από τη δική μας εφιαλτική ζωή, για να δούμε έναν χειρότερο εφιάλτη, είναι το όλο θέμα, και το είδος έχει σχεδιαστεί για να απεικονίζει τις ανησυχίες κάθε εποχής, μέσα από την τέχνη ή πάνω στο πανί με τρομακτικές όψεις, οι οποίες μας απωθούν και μας ελκύουν, ταυτόχρονα, διευκολύνοντας την έκφραση του φόβου μας, αλλά και τη λύτρωση και εξιλέωση, που τόσο έχουμε ανάγκη – φαίνεται.
Ίσως, λοιπόν, το μάθημα εδώ είναι ότι οι ταινίες της πανδημίας θα είναι όσο λαμπρές ή κακές ή εντελώς βαρετές όσο και οι ταινίες που προηγήθηκαν της πανδημίας, μιας και οι ανθρώπινες τάσεις παραμένουν οι ίδιες. Ίσως αυτό που θα αλλάξει περισσότερο, θα είναι το πώς θα τις δούμε: Με τιεσωτερική ματιά. Ματιά που θα προέρχεται από πού; Πως θα χρωματίζει, αυτό που βλέπουμε;
ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ: Η σχέση μεταξύ απόλαυσης και φόβου
Οι νέες ταινίες…
Στο γνωστό φεστιβάλ Sundance, πολλές ταινίες θύμιζαν Covid, ακόμη και αν δεν ήταν εμπνευσμένες από αυτό ή γυρισμένες «στη σκιά του». Το ντοκιμαντέρ τουRodneyAscher, το «A Glitch in the Matrix», βουτά, βαθιά, στη θεωρία της προσομοίωσης και είναι γεμάτο από συνεντεύξεις που διεξάγονται μέσω videochatμε άβαταρ, αντί ηθοποιών. Το «Glitch» θα μπορούσε, εύκολα, να μοιάζει με την εβδομαδιαία συνάντησή μας στη δουλειά. «Από την ώρα των lockdown, αυτή η μορφή επικοινωνίας είναι τόσο παρούσα που, κατά κάποιο τρόπο, ίσως να κάνει την ταινία να μοιάζει μεσάτιρα, καθώς zoomάρεις με αυτά τα ψηφιακά είδωλα – αλλά είναι απλά μια σύμπτωση.», λέει ο Ascher.
…οι παλαιότερες ταινίες…
Υπάρχουν άλλα έργα, παλαιότερα, που εξελίσσονται εν μέσω μιας πανδημίας ή που έχουν σχέση με κάποια πανδημία και, αν ρίξουμε μια ματιά στη φιλμογραφία, θα ανακαλύψουμε ότι, την τελευταία δεκαετία, είναι όλο και περισσότερα. Δε μιλάω για συνομωσίες εδώ, αλλά για το γεγονός ότι με την ζωή που διάγουμε, δε χρειάζεται πλούσια φαντασία, ώστε να σκεφτεί κανείς ένα τέτοιο σενάριο: έχουμε όλα τα δεδομένα, έχουμε τις ιστορικές αναφορές επιδημιών, έχουμε τον φόβο του θανάτου που μας κατατρέχει σαν κακό σκυλί, έχουμε-όλοι μας-μια κάποια δόση νοσηρής φαντασίας και τρέχουμε να δούμε αυτά τα έργα,φοβούμενοιότι θα επιβεβαιωθούν οι φόβοι μας, ελπίζοντας ότι οι φόβοι μας είναι ανούσιοι και, επίσης, για να δούμε κάτι χειρότερο από την καθημερινότητάμας, ώστε να νιώσουμε, ελαφρώς, καλύτερα για δύο ώρες,καθώς η αδρεναλίνη εκτοξεύεται, χάρις μιας «εικονικήςπραγματικότητας».
Εάν το σκεφτείτε, είναι – σχεδόν- παράλογο. Ναι, αλλά ο κινηματογράφος ήταν, πάντα, μια εικονική πραγματικότητα, απλά δεν είχαμε,έως τώρα,αυτόν τον ορισμό.
…οι διαφορετικές ταινίες…
Στη συνέχεια, υπάρχει και το «R&J», 2019 της NatalieUlman, μια ακόμα σύγχρονη αφήγηση του «Ρωμαίος και Ιουλιέτα», όπου τα γενόμεναμεταφέρονται, σε μεγάλο βαθμό, μέσω μηνυμάτων κειμένου (sms), FaceTime, Instagram Live, κ.λπ.-κάτι που ο πασίγνωστος Willy Shakes, ποτέ, δε θα μπορούσε καν να ονειρευτεί, όταν έγραφε τις τραγωδίες του, εν μέσω της βουβωνικής πανώλης.
Δεν είμαστε εδώ για να κρίνουμε τον νέο κινηματογράφο, αλλά για να δούμε τι κυκλοφορεί και σε τι «φόρμα» (εαν θέλετε) κι,άρα και σε ποιους και με ποια μέσα απευθύνεται – διότι, σίγουρα, δεν απευθύνεται σε όλους, αλλά αυτό, έτσι κι αλλιώς,συμβαίνει με τον κινηματογράφο: το δικό μου αγαπημένο έργομπορεί να είναι ο δικός σου εφιάλτης.
…και οι μελλοντικές ταινίες;
Και τώρα η κρίσιμη ερώτηση: Έχει κάποιος σκηνοθέτης, σχεδόν ένα χρόνο από το ξέσπασμα του Covid-19, κάνει τον δικό του Βασιλιά Lear; Ή κάτι που να πλησιάζει, ακόμα και στο ελάχιστο, την ποιότητα των καλύτερων έργων του Σαίξπηρ; Όχι! Αλλά αξίζει να σκεφτεί κανείς, ότι η πανούκλα της εποχής του κράτησε δεκαετίες, όχι μήνες.
Τα μνημειώδη έργα της εποχής του coronavirus μπορεί να είναι, ακόμη,καθ’ οδόν-όχι επειδή ο ιός θα μαίνεται για πάντα, αλλά επειδή οι αλλαγές που έχουν επέλθει με τα lockdown, έχουν επέλθει στη συλλογική ψυχή και νου των ανθρώπων και θα είναι αισθητές για χρόνια. Απλά δεν ξέρουμε με ποιόν τρόπο. Ίσως κι αυτό να είναι μια θεματολογία για ένα έργο.
Υπάρχει και το οικονομικό αντίκτυπο της πανδημίας, το οποίο, αναμφίβολα, επηρεάζει το ποιος, πλέον,μπορεί και ποιος δεν μπορείνα αντέξει οικονομικά να κάνει ταινίες. Στο «The DogWhoWould’t BeQuiet» (Sundance 2021), ένας γιατρός λέει στο ζευγάρι νέων γονέων να μην ανησυχούν για την ψυχική πίεση που θα προκαλέσει η πανδημία στο παιδί τους: «Γεννήθηκαν σε αυτόν τον κόσμο» και δεν ξέρουν τι έχει χαθεί. Ήταν το ίδιο για τον Σαίξπηρ,άραγε; Γεννήθηκε εν μέσω της πανούκλας και,άρα, δε χρειαζόταν να προσαρμοστεί στην καραντίνα, ώστε να γράφει αριστουργήματα; Η, πιο λογικά, έγραφε για τον κόσμο που ήξερε, που ήταν ένας κόσμος πολύ πιο μακάβριος από τους περισσότερους. Στο “Macbeth”έγραψε για μια χώρα «σχεδόν φοβισμένη να γνωρίσει τον εαυτό της», καθώς ο θάνατος μαίνονταν τριγύρω, σε σημείο να είναι,πλέον, κάτι το κοινότυπο. Αυτό τον έκανε λιγότερο ή περισσότερο τρομακτικό; Δε θα ξέρουμε ποτέ.
Αυτό που ξέρουμε, σίγουρα, είναι ότι η τέχνη είναι ένα απείκασμα του τοποχρόνου που γεννιέται – ενός κόσμου που μαθαίνει, τώρα, να γνωρίζει τον εαυτό του, εκ νέου.
Και ο κινηματογράφος θα συνεχίσει,κατ’ ανάγκην, ίσως, με μικρότερες παραγωγές, ίσως χωρίς «ιερά τέρατα», όχι με αίθουσες ασφυκτικά γεμάτες και ουρές έως τον φούρνο, αλλά θα συνεχίσει όπως πάντα: με κάποια χαζά και ανούσια έργα, με κωμωδίες και τραγωδίες και φάρσες, με περιπέτειες τρελές, με δράματα αγάπης και επιστημονικής φαντασίας, με κοινωνικά και πολιτικά έργα και, ίσως, και με νέα είδη που, έως τώρα, δεν είχαμε σκεφτεί, με νέες οπτικές και τεχνικές που δεν είχαμε,ποτέ, φανταστεί.
Παράθυρο προς ένα μέλλον
Το μέλλον είναι άγνωστο, ναι. Αλλά συμβαίνει, αρκετά συχνά, ο κινηματογράφος να μας ανοίγει ένα παραθυράκι προς αυτό. Σκίζει το πέπλο του «τώρα», για 2 ωρίτσες και, μέσα απ’ την σχισμή και το σκοτάδι, κρυφοκοιτάμε, σαν παιδιά, κάτι που μπορεί να μοιάζει με το μέλλον. Και,έως τώρα, τα έχει πάει αρκετά καλά σε αυτόν τον τομέα ο κινηματογράφος.
Προσωπικά, περιμένω την ταινία, όπου όλοι οι ηθοποιοί θα φορούν μάσκα. Όχι, δε μου αρέσει η μάσκα καθόλου, ουτε σαν αντικείμενο, ούτε σαν ιδέα, ούτε σαν συμβολισμός. Αλλά, καθώς φοράμε τις μάσκες στον δρόμο, όπου δεν υπάρχουν καθρέφτες, και, καθώς δεν μπαίνουμε πια σε καταστήματα με καθρέφτες, σε καφέ, σε μπαρ, σινεμά ή θέατρα, ή πάρκα ή οπουδήποτε, συνήθως, συνωστίζεται κόσμος για διασκέδαση, δεν έχουμε και εικόνα. Ίσως, ένα έργο όπου όλοι φορούν αυτό το απαίσιο πανί στο πρόσωπο, έτσι ώστε να μην έχουμε, εν τέλει, πρόσωπο, να μας δείξει πως είμαστε – και ποιοι είμαστε.
Θα γυριστεί μια τέτοια ταινία; Θα τολμήσει κάποιος να γυρίσει κάτι τέτοιο;
