Μπλε μάτια και καστανά μάτια: Το πείραμα της Jane Elliott για τον ρατσισμό

Συντάκτης: Ευρυδίκη Αγάτσα

Αμέσως μετά τη δολοφονία του Martin Luther King Jr., η δασκάλα Jane Elliott χρησιμοποίησε το υπόδειγμα των ελάχιστων ομάδων για να πραγματοποιήσει ένα πείραμα που θα έδινε στους μαθητές της ένα σημαντικό μάθημα για τις φυλετικές διακρίσεις. Το υπόδειγμα των ελάχιστων ομάδων έχει διαμορφώσει μια ολόκληρη μεθοδολογία στην κοινωνική ψυχολογία

Ουσιαστικά, δημιουργούνται διαφορές μεταξύ ενός συνόλου θεμάτων, ώστε να χωριστούν σε ξεχωριστές ομάδες. Αυτή η τεχνική επιτρέπει στους ερευνητές να αποδείξουν πως τα διαφορετικά χαρακτηριστικά είναι απαραίτητα για τη δημιουργία καθορισμένων ομάδων και, στη συνέχεια, να αναλύσουν τη συμπεριφορά των ατόμων μέσα στις ομάδες τους.

Τη δεκαετία του ’60, οι Ηνωμένες Πολιτείες ήταν εν μέσω μιας κρίσης φυλετικών διαχωρισμών. Η δασκάλα Jane Elliott πραγματοποίησε ένα ομαδικό πείραμα με τους μαθητές της, που δε θα ξεχάσουν ποτέ. Η ιδέα ήταν απλή αλλά βαθιά. Ήθελε να τους δείξει ότι μια αυθαίρετα αποδεδειγμένη διαφορά θα μπορούσε να τους χωρίσει και να τους φέρει σε αντιπαράθεση.

Το πείραμα της Jane Elliott

Η Jane Elliott, μια δασκάλα και ακτιβίστρια κατά του ρατσισμού, πραγματοποίησε ένα άμεσο πείραμα με τους μαθητές της στην τάξη της. Τους είπε ότι τα άτομα με καστανά μάτια ήταν καλύτερα από τα άτομα με μπλε μάτια. Έκανε, επίσης, τους μαθητές με καφέ μάτια να τοποθετήσουν περιβραχιόνια από χαρτόνι στους μαθητές με μπλε μάτια, για να ξεχωρίζουν.

Το χρώμα των ματιών

Με μερικά βασικά και αυθαίρετα παραδείγματα, η Elliott δήλωσε ότι οι άνθρωποι με καφέ μάτια ήταν καλύτεροι. Οι μαθητές έμειναν έκπληκτοι, αλλά δε διαφώνησαν. Με αυτόν τον τρόπο, δημιούργησε, με επιτυχία, δύο ξεχωριστές ομάδες στην τάξη της:

  • Άτομα με καστανά μάτια: Υπήρχαν περισσότεροι μαθητές με καστανά μάτια στην τάξη. Ένιωσαν ανώτεροι και είχαν και την υποστήριξη της μορφής εξουσίας (δασκάλα). Οι μαθητές με καστανά μάτια άσκησαν, επίσης, κάποιο βαθμό δύναμης έναντι των μαθητών με τα μπλε μάτια, όταν τους έβαλαν τα περιβραχιόνια.
  • Άτομα με μπλε μάτια: Αυτή η ομάδα ήταν μικρότερη. Η Elliott είπε ότι τα άτομα με μπλε μάτια ήταν λιγότερο έξυπνοι και λιγότερο καθαροί. Όχι μόνο ήταν λιγότεροι σε αριθμό, αλλά και η μορφή εξουσίας (δασκάλα) ήταν εναντίον τους.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ: Όταν η κοινωνία περιθωριοποιεί ανθρώπους εξαιτίας της εξωτερικής εμφάνισης


Διάκριση

Οι συνέπειες του πειράματος έγιναν εμφανείς πολύ γρήγορα. Μια διαφορά τόσο απλή όσο το χρώμα των ματιών, που καθορίζεται από μία μορφή εξουσίας, δημιούργησε ρήγμα μεταξύ των μαθητών.

Τα παιδιά με τα καστανά μάτια άρχισαν να συμπεριφέρονται πολύ άσχημα και επιθετικά απέναντι στα παιδιά με τα μπλε μάτια, τα οποία αισθάνθηκαν, πλήρως, τη διάκριση αυτή.

Πώς ήταν η διάκριση;

Κανονικά, τα «μπλε μάτια» δεν αποτελούν προσβολή. Ωστόσο, σε αυτήν την τάξη, το να έχεις μπλε μάτια είχε γίνει μια κατάσταση κατωτερότητας. Κατά συνέπεια, τα παιδιά με καστανά μάτια άρχισαν να χρησιμοποιούν τα «μπλε μάτια» ως προσβολή. Δεν ήθελαν να παίξουν με τα παιδιά με τα μπλε μάτια, κατά τη διάρκεια του διαλείμματος, και τα παρενοχλούσαν, διαρκώς.

Τα αποτελέσματα του πειράματος

Η αυθαίρετη διαίρεση των μαθητών ενισχύθηκε, κατά τη διάρκεια του πειράματος, τόσο πολύ που, τελικά, κατέληξε σε σωματική βία. Τα παιδιά, συχνά, τσακώνονται, διαφωνούν και, μερικές φορές, χτυπούν το ένα το άλλο, αλλά, αυτήν τη φορά, παρακινούνται από το χρώμα των ματιών. Τη δεύτερη μέρα, η Elliott ανέστρεψε τις ομάδες. Είπε στους μαθητές ότι τα παιδιά με καστανά μάτια ήταν κατώτερα από τα παιδιά με μπλε μάτια και επανέλαβαν το πείραμα. Τα αποτελέσματα ήταν τα ίδια.

Από την τάξη στον πραγματικό κόσμο

Όταν κάποιος διαβάζει για αυτό το πείραμα, είναι δύσκολο να μην προβληματιστεί. Εάν αυτή η αυθαίρετη διαίρεση που εφάρμοσε η Elliott, για μερικές ώρες, δημιούργησε τόσα πολλά προβλήματα σε αυτήν την τάξη, τι συμβαίνει σε μεγαλύτερη κλίμακα; Λαμβάνοντας υπόψη όλα τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις που υπάρχουν, τι είδους ζημιά έχει προκληθεί;

Δεν προκαλεί έκπληξη σε κανέναν ότι ορισμένες κοινωνικές ομάδες κάνουν διακρίσεις εναντίον άλλων, λόγω εθνικότητας, θρησκείας ή πολιτισμού. Αυτές οι διαφορές οδηγούν σε πόλεμο και μίσος. Ακόμα και τα μέλη μιας οικογένειας μπορούν να εναντιωθούν το ένα στο άλλο, εάν κάποια μορφή εξουσίας (πατέρας, μητέρα) αποφασίσει, ξαφνικά, ότι η διαφορετικότητα αποτελεί πρόβλημα.

Είναι ζήτημα ανατροφής

Η Jane Elliott συλλογίστηκε πολύ τις συνέπειες του πειράματος. Ανέφερε ότι είναι συγκλονιστικό το πώς τα παιδιά που, υπό κανονικές συνθήκες, είναι, συνήθως, ευγενικά, συνεργάσιμα και φιλικά μεταξύ τους γίνονται, ξαφνικά, αλαζονικά, μεροληπτικά και εχθρικά, όταν ανήκουν σε μια «ανώτερη» ομάδα.

Το μίσος και οι διακρίσεις που βλέπουμε στους ενήλικες, προέρχονται από την ανατροφή τους. Η κοινωνία τους έκανε να πιστεύουν ότι ήταν καλύτεροι από άλλους ανθρώπους για αυθαίρετους λόγους, όπως το χρώμα του δέρματος ή το φύλο.

Οι ελάχιστες ομάδες σήμερα

Αυτό το πείραμα βοηθά στην κατανόηση των τρεχόντων προβλημάτων που σχετίζονται με τις διακρίσεις. Σήμερα, η αυξημένη μετανάστευση σημαίνει περισσότερες ευκαιρίες για άτομα, από διαφορετικά υπόβαθρα, να αλληλοεπιδρούν μεταξύ τους, κάτι που, συχνά, αποτελεί πηγή συγκρούσεων.

Οι άνθρωποι και οι κουλτούρες που υπάρχουν, ήδη, σε ένα μέρος, συχνά, αισθάνονται ότι απειλούνται από νέους μετανάστες. Η απάντησή τους είναι να δημιουργήσουν διχοτομίες κατωτερότητας και ανωτερότητας. Ως αποτέλεσμα αυτών των διχασμών, παρατηρούνται φυλετικές διακρίσεις ή ακόμα και τρομοκρατία.

Η σημασία μιας εκπαίδευσης χωρίς διακρίσεις

Ο στόχος του υποδείγματος των ελάχιστων ομάδων είναι να καθιερώσει υποκειμενικές διαφορές και να δημιουργήσει ένα κλίμα ευνοιοκρατίας. Έτσι, η κυρίαρχη ομάδα, υποστηριζόμενη από την αυθεντία, θα έχει, πάντα, το πάνω χέρι. Αυτή η διαδικασία είναι, μερικές φορές, τόσο ανεπαίσθητη που κανείς δεν παρατηρεί ότι συμβαίνει. Ορισμένες κατευθυντήριες γραμμές για την αποφυγή ή τη μείωση του φαινομένου αυτού είναι:

  1. Να κανονικοποιηθεί η διαφορετικότητα: Σε εκπαιδευτικά πλαίσια, η ομαλοποίηση των επιφανειακών διαφορών μεταξύ των παιδιών μπορεί να μετριάσει τα αισθήματα ανωτερότητας.
  2. Δραστηριότητες κοινωνικής ενσωμάτωσης: Είναι σημαντικό να αναμειγνύονται τα άτομα με διαφορετικά χαρακτηριστικά, πεποιθήσεις και πολιτισμούς, όσο το δυνατόν περισσότερο, να συνεργάζονται και να  δουλεύουν, ομαδικά, για έναν κοινό στόχο.
  3. Ο ρόλος του δασκάλου: Σε ένα αυταρχικό περιβάλλον, η ομάδα μαθητών που βρίσκεται πιο κοντά στην αυθεντία (δηλαδή τον δάσκαλο) αισθάνεται ανώτερη και ευνοημένη. Κατά συνέπεια, οι εκπαιδευτικοί πρέπει να είναι μεσολαβητές και όχι υποκινητές.

ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΕΠΙΣΗΣ: Προβλήματα συμπεριφοράς μαθητών και ο ρόλος του εκπαιδευτικού


Συμπερασματικά, το πείραμα της Jane Elliott καταδεικνύει την ευθραυστότητα της συνύπαρξης και της συνεργασίας. Δείχνει, επίσης, πώς τα αυθαίρετα και υποκειμενικά πράγματα μπορούν να προκαλέσουν χάσμα μεταξύ φίλων, μελών μιας οικογένειας και πολιτών.

Συντάκτης: Ευρυδίκη Αγάτσα,

Influence:

Αρθρογράφος του flowmagazine.gr.