Οι άνθρωποι με κοινωνικό άγχος τείνουν να έχουν μεγαλύτερη δυσκολία στο να θυμούνται ακόμη και τα κοινωνικά σενάρια, τα γεγονότα …
Κοινωνική Μνήμη – Κοινωνική Λήθη: «Επιλέγω να θυμάμαι, Αποφασίζω να ξεχνώ»
Σε περιόδους αναταραχών συχνά ακούμε πολλούς να σχολιάζουν, πως μόλις ξεπεραστεί χρονικά ένα γεγονός, ανεξάρτητα από το πόσο σημαντικό είναι, ο κόσμος τείνει να το «ξεχνά» μαζί με τις επιπτώσεις του και να συνεχίζει να λειτουργεί σαν να μην συνέβη ποτέ. Άλλες φορές αυτή η τεχνική φαίνεται να λειτουργεί προστατευτικά, ενώ άλλες μας εκθέτει στους ίδιους ή παρόμοιους κινδύνους.
Πολλοί από εμάς, ήδη από το παιδικά μας χρόνια, μπορούμε να θυμηθούμε με πόση σπουδαιότητα μας τόνιζαν τη σημασία της απομνημόνευσης των μαθημάτων ιστορίας, ώστε να μην επαναλάβουμε τα ίδια λάθη κατά της ανθρωπότητας, όπως ο φασισμός ή οι δικτατορίες. Όμως, φαίνεται, ότι η ανθρώπινη φύση ωφελείται λιγότερο από τα λάθη του παρελθόντος από αυτό που προσδοκούμε, ίσως λόγω της οδυνηρής φύσης κάποιων αναμνήσεων.
Παρόλα αυτά, διακρίνουμε τον ουσιώδη ρόλο της μνήμης στο παρόν. Χωρίς ανάμνηση του παρελθόντος θα ήταν αδύνατον να λειτουργήσουμε στο παρόν και να συλλογιστούμε το μέλλον. Τι είναι αυτό που ονομάζουμε παρελθόν; Πρόκειται για ένα αντικειμενικό πεδίο ή αποτελείται από υποκειμενικές κατασκευές της πραγματικότητας; Ποια η σχέση ιστορίας, μνήμης, λήθης και πως αυτοπροσδιοριζόμαστε ως κοινωνικές οντότητες μέσα από αυτά; Τι είναι αυτό που μας κάνει να «λησμονούμε» ακόμη και τα πιο αποτρόπαια εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας;
Κοινωνική Μνήμη – Μία Κοινή Κατασκευή
Η μελέτη της ανθρώπινης μνήμης αποτελεί αντικείμενο της επιστήμης και της φιλοσοφίας εδώ και χιλιάδες χρόνια, ενώ έχει γίνει ένα από τα κύρια θέματα ενδιαφέροντος της γνωστικής ψυχολογίας. Η μνήμη συμβάλλει καθοριστικά στην καθημερινή ψυχική μας εμπειρία και δεν θα μπορούσαμε να λειτουργήσουμε χωρίς αυτήν. Από την ανάμνηση των παιδικών μας χρόνων μέχρι την θύμηση για το που μπορεί να αφήσαμε τα κλειδιά μας, η μνήμη δείχνει τον ζωτικό ρόλο που κατέχει σε κάθε πτυχή της ζωής μας. Μας παρέχει την αίσθηση του εαυτού μας και αποτελεί ακρογωνιαίο λίθο της καθημερινής μας εμπειρίας.
Με νευρολογικούς όρους η μνήμη αποτελείται από ένα σύνολο κωδικοποιημένων νευρικών συνδέσεων στον εγκέφαλο. Είναι η αναδημιουργία ή ανασυγκρότηση προηγούμενων εμπειριών. Ωστόσο, μπορεί να αναλυθεί από ποικίλες διαφορετικές προσεγγίσεις.
Σε ένα πρώτο βιολογικό επίπεδο ανάλυσης, η μνήμη είναι ένα φυσικό engram – ένα σύμπλεγμα νευρώνων ή ένα πρότυπο νευρικής ενεργοποίησης, που αντιπροσωπεύει ένα ερέθισμα που έχει συμβεί στο παρελθόν.
Στο κοινωνικό επίπεδο ανάλυσης, η ανάμνηση είναι ένα προϊόν ομαδικής δραστηριότητας. Ο MauriceHalbwachs, ο πρώτος κοινωνιολόγος που διερεύνησε διεξοδικά το θέμα της κοινωνικής μνήμης, όρισε τη συλλογική μνήμη ως εκείνες τις αναμνήσεις που μοιράζονται τα μέλη μιας ομάδας, λόγω ακριβώς του γεγονότος, ότι είναι μέλη της συγκεκριμένης ομάδας, και μοιράζονται κοινή κοινωνική ταυτότητα. Για παράδειγμα, οι Αμερικανοί είναι, ως ένα βαθμό, Αμερικανοί επειδή διαθέτουν μεταξύ τους κοινές αποδόσεις του παρελθόντος, ενώ οι ίδιοι διαφέρουν από τους Ρώσους, εν μέρει, επειδή οι δύο έχουν διαφορετικές κοινές αναμνήσεις για παρόμοια ιστορικά γεγονότα. Για παράδειγμα, αυτά τα δύο έθνη θυμούνται διαφορετικά τον Παγκόσμιο Πόλεμο. Οι διαφορετικές αναμνήσεις τους βοηθούν στη διαμόρφωση του τρόπου με τον οποίο οι Ρώσοι και οι Αμερικανοί βλέπουν τη θέση τους στον κόσμο και πώς αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους ως έθνος.
Στο ψυχολογικό επίπεδο της ανάλυσης, η μνήμη είναι μια ψυχική λειτουργία με την οποία το άτομο αντιπροσωπεύει, ανακατασκευάζει και θυμάται τις προηγούμενες εμπειρίες, σκέψεις και ενέργειες του. Η συλλογική ή κοινωνική μνήμη αναφέρεται στο τρόπο με τον οποίο τα κοινωνικά υποκείμενα, είτε σε επίπεδο ατόμου, είτε σε επίπεδο ομάδας, ανακαλούν το παρελθόν τους. Με ποια έννοια μπορούν οι ομάδες να έχουν αναμνήσεις;
Κοινωνική Μνήμη και Κοινωνική Ταυτότητα
Δεν είναι όλες οι κοινές αναμνήσεις συλλογικές αναμνήσεις. Μια μνήμη μπορεί να θεωρηθεί συλλογική μόνο αν μοιράζεται ευρέως και εάν βοηθά στον καθορισμό και την εσωτερική συνοχή της ομάδας.
Η κοινωνική διάσταση της συλλογικής μνήμης διαδραματίζει ουσιαστικό ρόλο στην ίδρυση και την εγκαθίδρυση των ανθρώπινων κοινωνιών. Ο Barlett το 1932 πρότεινε, ότι οι κοινές αναμνήσεις μπορούν να σχηματιστούν μέσω κοινωνικών αλληλεπιδράσεων, επειδή τα μέλη της κοινότητας, τα οποία μεγαλώνουν μαζί, παρακολουθούν το ίδιο σχολείο, διαβάζουν τα ίδια βιβλία και γενικά μοιράζονται πολλές από τις ίδιες εμπειρίες. Έτσι, θα έχουν παρόμοια «σχήματα», τα οποία με την σειρά τους θα διαμορφώσουν τον τρόπο με τον οποίο τα μέλη μιας κοινωνίας θυμούνται το παρελθόν τους.
Παρόλα αυτά μία κοινή κουλτούρα και κοινόχρηστα σχήματα δεν κυριαρχούν πάντα στη διαμόρφωση της μνήμης κάποιου. Τα μέλη της κοινότητας μπορούν να επιτύχουν την ατομικότητά τους, εν μέρει, επειδή κατέχουν και μη κοινές στάσεις και σχήματα. Οι διαφορές μπορούν να οδηγήσουν τα μέλη μίας κοινότητας να θυμούνται ένα κοινό συμβάν με διαφορετικό τρόπο.
Συμπερασματικά, η κοινωνική μνήμη είναι μία κοινή κατασκευή του παρελθόντος στο παρόν, η οποία αναδύεται μέσα από μαρτυρίες, αφηγήσεις, σύμβολα, τραγούδια, έθιμα, ονόματα δρόμων, επετείους και άλλα κοινωνικά στοιχεία. Η διαφορά της ιστορικής μνήμης με την κοινωνική έγκειται στο γεγονός, ότι η μία αποτελείται από επιστημονικές αναπαραστάσεις του παρελθόντος από ειδικούς, ενώ η κοινωνική μνήμη είναι η μεταβίβαση της γνώσης από γενιά σε γενιά, η οποία κατασκευάζεται μέσω της επικοινωνίας. Οι δύο τους αλληλεξαρτώνται, αλληλοεπηρεάζονται και διεισδύουν η μία στην άλλη.
Κοινωνική Λήθη – Προκειμένου να θυμόμαστε είναι απαραίτητο να μπορούμε να ξεχνάμε
Για να κατανοήσουμε με ποιον τρόπο θυμόμαστε πράγματα, πρέπει να μελετήσουμε πώς ξεχνάμε. Το μυαλό μας δεν είναι αρχείο, αλλά μία ζωντανή μνήμη. Όταν θυμόμαστε δεν ανακτούμε την μνήμη, αλλά περισσότερο την αναδημιουργούμε και την ανακατασκευάζουμε. Η ανθρώπινη μνήμη είναι εύπλαστη, ενώ κάθε πράξη της μνήμης είναι μία πράξη δημιουργίας. Συνεπώς, δεν ξεχνάμε μόνο ορισμένες αναμνήσεις, αλλά και τις ξαναγράφουμε. Η πλαστικότητα της μνήμης μας βοηθά να αναμορφώσουμε τις αναμνήσεις από το παρελθόν μας, ώστε να μειώσουμε τη γνωστική ένταση μεταξύ του παρόντος και του παρελθόντος μας.
Συνήθως τείνουμε να ξεχνάμε κοινά στοιχεία. Αρχικά ξεχνάμε γεγονότα ασήμαντα που αποτελούν περίσσεια συσσωρευμένων αναμνήσεων, όπως το τι φάγαμε πριν από καιρό, προκειμένου να ελευθερωθεί η μνημονική ικανότητα και να επιτραπεί η κατασκευή των νέων αναμνήσεων.
Επίσης τείνουμε να λησμονούμε, όσα γεγονότα είναι μεν σημαντικά, αλλά οι συνέπειες τους είναι τόσο τραυματικές και δραματικές που το άτομο και η κοινωνία προτιμά να τα ξεχνά και να τα αποσιωπά. Όπως τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, οι μεγάλες καταστροφές, οι πόλεμοι, οι σκλάβοι, τα δικτατορικά και φασιστικά καθεστώτα. Θα μπορούσαμε πιθανόν να συμπεριλάβουμε και τις επιπτώσεις της πανδημίας ή μίας μεγάλης οικονομικής κρίσης.
Τέλος, ξεχνάμε τις μειονότητες, όπως οι γυναίκες, τα μέλη της LGBTQ κοινότητας, οι μετανάστες, οι πρόσφυγες, και άλλες, οι οποίες αριθμητικά και στο σύνολο τους πλειοψηφούν και «είναι καταδικασμένες στην αφάνεια καθώς η ενθύμηση τους κοστίζει», όπως αναφέρουν χαρακτηριστικά σε έρευνα τους οι καθηγήτριες Κοινωνικής Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, Άννα Μαντόγλου και Αναστασία Μελιστά.
Οι επίσημες και ανεπίσημες αναμνήσεις του παρελθόντος μπορεί να διαφέρουν έντονα και οι ανεπίσημες αναμνήσεις, οι οποίες έχουν μελετηθεί σχετικά λίγο, είναι μερικές φορές ιστορικές δυνάμεις από μόνες τους. Για να κατανοήσουμε την λειτουργία της κοινωνικής μνήμης αξίζει να διερευνήσουμε την κοινωνική οργάνωση της λήθης, τους κανόνες που την διέπουν, αλλά και την απάντηση στο ερώτημα ποιος θέλει ποιος να ξεχάσει τι και γιατί.
Ο ρόλος και η σημασία των μέσων ενημέρωσης στην κατασκευή της συλλογικής μνήμης
Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης διαδραματίζουν εξέχοντα και κεντρικό ρόλο στην διαμόρφωση της μνήμης και την κατασκευή της πραγματικότητας. Αποτελούν πρωταρχική πηγή πληροφοριών σχετικά με το παρελθόν. Αντιπροσωπεύοντας την πραγματικότητα μιας δεδομένης καθημερινότητας, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης αναπαράγουν τις μνήμες και τις ταυτότητες που βασίζονται σε συγκρούσεις των κοινωνικών ομάδων. Συνεπώς, συμβάλλουν στη μακροπρόθεσμη κατανόηση μιας σύγκρουσης, με τρόπο που τα ίδια κατασκευάζουν. Αυτή η κατανόηση δεν είναι ούτε αντικειμενική, ούτε φανταστική. Ωστόσο, πρόκειται σχεδόν για μια «ποιητική πράξη» που βασίζεται σε έναν απολογισμό ενός γεγονότος που συνέβη, αλλά ανακατασκευάστηκε από διαφορετικές οπτικές γωνίες ή αποσιωπήθηκε.
Στο πλαίσιο της μακροπρόθεσμης σύγκρουσης των κοινωνικών ομάδων, ο ρόλος των μέσων μαζικής ενημέρωσης καθίσταται κρίσιμος, μιας και γίνεται αναπόσπαστο στοιχείο της ταυτότητας των ατόμων. Παράλληλα, συμμετέχουν στον σχηματισμό τόσο της ατομικής όσο και της συλλογικής μνήμης, με τρόπο που τα ίδια, αυθαίρετα και μεροληπτικά επιλέγουν.
