Η φάβα είναι ένα τρόφιμο που το συναντάμε από την αρχαία εποχή στην Ελλάδα. Συναντούμε τη φάβα σε τραγωδίες του …
Η διατροφή στην Αρχαία Ελλάδα μέχρι και την εποχή του Ομήρου
Μαθαίνουμε τις διατροφικές συνήθειες των αρχαίων Ελλήνων και γνωρίζουμε τα θεμέλια της μεσογειακής διατροφής.
Οι γνώσεις μας για τη διατροφή μέχρι την εποχή του Όμηρου ποικίλουν. Εμείς για αυτή την έρευνα χρησιμοποιήσαμε αναφορές από ευρήματα σε παλαιολιθικές και νεολιθικές θέσεις, μελέτες αρχαιολόγων και ερευνητών, μελέτες πανεπιστημίων, καθώς και τα έργα του Ομήρου.
Όσον αφορά τον Όμηρο και τα έργα του, θα πάρουμε σαν δεδομένα τα εξής:
- Ο Όμηρος έζησε περί το 900 π.Χ.
- Έγραψε για τον Τρωϊκό πόλεμο, που έγινε περίπου 400 χρόνια πριν από την εποχή του.
- Συνδύασε στοιχεία της εποχής που έζησε με όσα έμαθε στις ραψωδίες που άκουσε όταν ήταν νεότερος.
Άρα, όταν αναφέρεται στη διατροφή κατά τον Τρωϊκό πόλεμο, υπάρχουν και πολλά στοιχεία της εποχής που έζησε.
Φρούτα, δημητριακά, καρποί και βότανα
Τα παλαιότερα ευρήματα που έχουμε για τον ελλαδικό χώρο είναι σπόροι που χρονολογούνται μεταξύ 11.000 π.Χ και 7.300 π.Χ και μας δείχνουν μια χρήση -άγριων τότε- φυτών, όπως κριθάρι, βρώμη, φακή και μπιζέλια και ταυτόχρονα αξιοποίηση ζώων όπως κατσίκια, βοοειδή, λαγούς κ.ά.
Ενδείξεις γεωργικής δραστηριότητας στην Ελλάδα ανάγονται στην περίοδο 6.200-5.300 πΧ, όπου πλέον καλλιεργούνται συστηματικά κριθάρι, κεχρί, βρώμη, σιτάρι, φακές, μπιζέλια και βελανίδια. Παράλληλα χρησιμοποιούνταν και πολλά άγρια φυτά όπως ελιά, αμύγδαλα, φιστίκια, σταφύλια, κεράσια, δαμάσκηνα και αχλάδια. Αργότερα θα βρούμε ενδείξεις από ευρήματα και για άλλα είδη που καλλιεργούσαν ή έβρισκαν στην άγρια φύση, όπως μήλα, σύκα, βατόμουρα, άγρια φράουλα, ρόδια, άνηθο, κάπαρη, ρίγανη, κόλιανδρο κ.ά.
Κρέας και γαλακτοκομικά
Τα εξημερωμένα ζώα παίζουν σημαντικό ρόλο στη Νεολιθική περίοδο. Γνωρίζουμε για εξημερωμένα αιγοπρόβατα, γουρούνια και αγελάδες στην Κρήτη από το 6.000 π.Χ, από οστεολογικά ευρήματα. Μάλιστα, από τότε μέχρι σήμερα είναι διαδεδομένη η χρήση κατσικιών στη Κρήτη.
Γνωρίζουμε, επίσης, πως κατά τη διάρκεια της Νεολιθικής περιόδου στην Ελλάδα, αλλά και παντού, εκτρέφανε ζώα για το κρέας τους, αλλά όχι για τα γαλακτοκομικά υποπροϊόντα τους. Ωστόσο, προς το τέλος την Νεολιθικής περιόδου γίνεται μια στροφή προς τα υποπροϊόντα αυτά (γάλα και έριο), γνωστή στη διεθνή βιβλιογραφία σαν “Επανάσταση των δευτερογενών προϊόντων” (Secondary Products Revolution), η οποία θα φέρει και μεγάλη επανάσταση στην οικονομία στην Ελλάδα, αλλά και παγκοσμίως, καθώς βλέπουμε μεγάλες αλλαγές στη διαμόρφωση των κοπαδιών και στις ηλικίες σφαγής. Το γάλα και το τυρί μπαίνουν στη διατροφή των Ελλήνων.
Τι μαρτυρά ο αμφορέας της Μιδέας;
Η δίαιτα στη Μυκηναϊκή Ελλάδα πρέπει να ήταν βασισμένη στο κριθάρι και το σιτάρι, ενώ η κατανάλωση των ζωικών προϊόντων μάλλον ήταν περιορισμένη για τον απλό λαό. Το μέσο ύψος των ανδρών της εποχής ήταν 167 εκ. σύμφωνα με ευρήματα οστών και υποδηλώνει μια δίαιτα φτωχή σε πρωτεΐνες.
Τα κείμενα που έχουμε για την περίοδο αυτή μαρτυρούν μια λιτή διατροφή, αλλά πρόσφατες μελέτες ευρημάτων και κυρίως του αμφορέα της Μιδέας, μιας περιοχής δυτικά των ανακτόρων των Μυκηνών, μας δίνουν και άλλες πληροφορίες. Η μοριακή αρχαιολογία μας αποκαλύπτει πως πριν και κατά τη περίοδο του Τρωικού πολέμου στην Ελλάδα και την ευρύτερη περιοχή μαγείρευαν το κρέας με λαχανικά ή όσπρια, όπως σήμερα δηλαδή. Η έρευνα στο αγγείο της Μιδέας, που χρονολογείται περί το 1.340-1.185 π.Χ., αποκαλύπτει ότι το φαγητό που μαγειρεύτηκε σε αυτό ήταν κρέας με ελαιόλαδο σε μια αρκετά σύνθετη συνταγή.
Κατά τον ίδιο τρόπο, μαθαίνουμε πως κατά τη Νεολιθική περίοδο έφτιαχναν κρασί με ρετσίνι, μιας και είχαν καταλάβει τι άριστο συντηρητικό είναι. Οι Έλληνες θεοποίησαν όλα τα ωραία πράγματα, έτσι έκαναν και με το τυρί και την τυροκομία.
Λέγεται πως οι Θεοί έστειλαν στην Ελλάδα τον γιο του Απόλλωνα Αρισταίο για να μας διδάξει την τυροκομία. Στη συνέχεια, ο ταλαντούχος Όμηρος μας περιγράφει την περιπέτεια του Οδυσσέα με τον τσέλιγκα Πολύφημο. Ο Όμηρος αναφέρει σαφώς τα τυριά που ωρίμαζαν στα ράφια του Πολύφημου.
Τα ζυμαρικά στην αρχαία Ελλάδα
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην Ελληνική Μυθολογία έχει η ιστορία που λέει ότι ο Ήφαιστος είχε φτιάξει ένα εργαλείο με το οποίο έφτιαχνε «κορδόνια από ζύμη» (ζυμαρικά). Η λέξη μακαρόνια μπορεί να προέρχεται από τη λέξη «μακαρία». Έιναι γνωστό πως οι Έλληνες ετοίμαζαν αποξηραμένα σκευάσματα από αλεύρι που άφηναν μαζί με λάδι και κρασί στο τάφο των νεκρών (των μακάρων).
Η πρώτη αναφορά στην ύπαρξη των ζυμαρικών χρονολογείται γύρω στο 1000 π.Χ. στην αρχαία Ελλάδα, όπου η λέξη «λάγανον» περιέγραφε μια φαρδιά πλακωτή ζύμη από νερό και αλεύρι, την οποία έκοβαν σε λωρίδες. Η ζύμη αυτή μεταφέρθηκε και στην Ιταλία από τους πρώτους Έλληνες εποίκους γύρω στον 8ο αιώνα π.Χ. και μετονομάστηκε σε «laganum» στα λατινικά, τα σημερινά «λαζάνια». Το γεγονός πιστοποιείται από Λατίνους συγγραφείς όπως ο Κικέρων, ο Οράτιος και από τον περίφημο καλοφαγά Απίκιο, ο οποίος περιγράφει αυτοκρατορικά γεύματα με «laganum».
«Ταξική» διατροφή
Κατά την εποχή του Ομήρου μαθαίνουμε πως τα γεύματα ήταν τρία: Το «άριστον», το «δείπνον» και το «δόρπον», δηλαδή πρωινό, μεσημεριανό και βραδινό αντίστοιχα. Το τι θα έτρωγαν εξαρτώνταν από τη κοινωνική τάξη όπου ανήκαν. Το ψωμί και το κρασί έπαιζαν κυρίαρχο ρόλο στη διατροφή όλων, όπως και τα ψάρια.
Για τους πλουσίους τα γεύματα ήταν αρχοντικά. Στα γλέντια έτρωγαν κυρίως κρέας μαγειρεμένο στη σχάρα, σε σούβλες ή σε λέβητες (κατσαρόλες, με απλά λόγια).
Ο απλός λαός περιοριζόταν σε προϊόντα από σιτάρι και κριθάρι, όπως χυλοί, κουρκούτια, ψωμί και άλλα. Σίγουρα, σε όλες τις τάξεις χρησιμοποιούσαν στα γεύματα λαχανικά, τυριά και φρούτα της εποχής, αλλά και ανάλογα με τη περιοχή.
