Με αφορμή μια επιστολή από την αλληλογραφία που είχαν οι λογοτέχνες και ποιητές Αργύρης Χιόνης και Γιώργος Βέης, μια μικρή …
Η ανάκληση του παρελθόντος στο ποίημα «Φωνές» του Κ.Π. Καβάφη
Το ποίημα «Φωνές» του Κ.Π. Καβάφη, γραμμένο το 1904, ανήκει στην κατηγορία των συμβολικών του ποιημάτων και αναδεικνύει με τρόπο εξαιρετικά λιτό και συγκινητικό τη δύναμη της μνήμης και της ανάκλησης προσώπων και εμπειριών του παρελθόντος.
Μέσα από έναν ήπιο λυρισμό και βαθιά υπαρξιακή νοσταλγία, ο ποιητής υμνεί την εσωτερική λειτουργία της ανάμνησης, προσδίδοντάς της σχεδόν μυστηριακή διάσταση.
Φωνές
Ιδανικές φωνές κι αγαπημένες
εκείνων που πεθάναν, ή εκείνων που είναι
για μας χαμένοι σαν τους πεθαμένους.
Κάποτε μες στα όνειρά μας ομιλούνε·
κάποτε μες στην σκέψη τες ακούει το μυαλό.
Και με τον ήχο των για μια στιγμή επιστρέφουν
ήχοι από την πρώτη ποίηση της ζωής μας –
σα μουσική, την νύχτα, μακρινή, που σβήνει.
Κ.Π. Καβάφης, Ποιήματα, τόμ. 1, Ίκαρος
Από τον πρώτο κιόλας στίχο, «Ιδανικές φωνές κι αγαπημένες», ο Καβάφης θεμελιώνει την ατμόσφαιρα του ποιήματος: οι φωνές, δηλαδή τα πρόσωπα που τις ενσάρκωναν, δεν είναι πια παρόντα· έχουν πεθάνει ή είναι πνευματικά, συναισθηματικά χαμένα από τον ποιητή – εξίσου απρόσιτα, δηλαδή, με τους πραγματικά νεκρούς.
Το μοτίβο αυτό της απουσίας είναι καθοριστικό στον καβαφικό κόσμο: πρόσωπα σημαντικά για τον ποιητή, πρόσωπα φορτισμένα με συγκίνηση και αγάπη, εξαφανίζονται από την πραγματική ζωή, αλλά επανέρχονται μες στη συνείδηση, ως φωνές, ως μνήμες, ως σκέψεις.
Η χρήση του επιθέτου «ιδανικές» προσδίδει σε αυτές τις φωνές σχεδόν πλατωνική καθαρότητα· είναι φωνές εξιδανικευμένες, απαλλαγμένες από τις φθορές της καθημερινότητας, πρόσωπα που μέσα από τον θάνατο ή την απουσία απέκτησαν έναν λυρικό, συμβολικό χαρακτήρα. Στην ουσία, αυτές οι φωνές είναι φορείς συναισθημάτων, φορτισμένων εμπειριών, αναμνήσεων, και συγκροτούν ένα είδος εσωτερικού παρελθόντος που δεν χάνεται αλλά συνεχίζει να δρα.
Στους επόμενους στίχους, «Κάποτε μες στα όνειρά μας ομιλούνε· / κάποτε μες στην σκέψη τες ακούει το μυαλό», ο ποιητής αναδεικνύει τις δύο βασικές λειτουργίες της ανάκλησης: το όνειρο και τη σκέψη. Οι φωνές δεν επιστρέφουν ως εικόνες ή μορφές, αλλά ως ήχοι – κάτι που τις καθιστά πιο άυλες, λιγότερο απτές αλλά πιο οικείες και συγκινητικές.
Το γεγονός ότι έρχονται μέσα στον ύπνο ή στη σκέψη δείχνει πως ο χρόνος δεν τις εξαλείφει ολοκληρωτικά· διασώζονται στις πιο εσωτερικές σφαίρες της ύπαρξης. Έτσι, η λειτουργία της μνήμης δεν είναι απλώς ανάκληση του παρελθόντος, αλλά ένα είδος αναβίωσης, ένα βίωμα αισθητικής και συγκινησιακής πληρότητας.
Η κορύφωση του ποιήματος έρχεται στους στίχους: «Και με τον ήχο των για μια στιγμή επιστρέφουν / ήχοι από την πρώτη ποίηση της ζωής μας – / σα μουσική, την νύχτα, μακρινή, που σβήνει». Εδώ, ο Καβάφης ταυτίζει τις φωνές με την «πρώτη ποίηση της ζωής», δηλαδή με τα πρώτα συγκινησιακά φορτισμένα βιώματα, την εφηβεία, την πρώτη αγάπη, τις στιγμές της καθαρής, άδολης εμπειρίας.
Η ποίηση δεν νοείται μόνο ως λόγος, αλλά ως υπαρξιακή στιγμή, ως κορύφωση αίσθησης και ευαισθησίας. Οι φωνές γίνονται λοιπόν ηχητικό ίχνος της παιδικότητας και της νεότητας, ηχητική ανάμνηση του πιο αυθεντικού εαυτού. Η παρομοίωση με τη μουσική της νύχτας, που ακούγεται μακριά και σταδιακά σβήνει, προσδίδει στο ποίημα έναν σχεδόν θρηνητικό τόνο, καθώς αποδίδει την απώλεια αλλά και τη γλυκύτητα αυτής της μνήμης.
Η μουσικότητα, η ρυθμική ηρεμία και η επιλογή απλής, καθαρής γλώσσας ενισχύουν τη νοσταλγική διάθεση και τη συγκινησιακή δύναμη του ποιήματος. Ο Καβάφης δεν κραυγάζει, δεν θρηνεί· αντίθετα, αποδέχεται με αξιοπρέπεια την απουσία, αλλά και υμνεί την ικανότητα της μνήμης να διατηρεί ζωντανό το παρελθόν. Σε αυτό το πλαίσιο, η μνήμη λειτουργεί όχι μόνο ως καταφύγιο, αλλά και ως δημιουργική δύναμη που γεννά ποίηση, που ενώνει το χθες με το σήμερα.
Το ποίημα «Φωνές» είναι τελικά ένας ύμνος στην ενδόμυχη ζωή, στην αξία της προσωπικής ιστορίας και στην αισθητική δύναμη της ανάμνησης. Ο Καβάφης καταθέτει μια διακριτική, αλλά έντονα βιωματική οπτική για το παρελθόν που, αν και έχει χαθεί, παραμένει παρόν μέσα από τους απόηχους της ψυχής — μια μακρινή μουσική της μνήμης που δεν παύει ποτέ να ηχεί, έστω κι αν σβήνει.
