Etel Adnan: μία επίκαιρη λογοτεχνική φωνή Το διαρκές τραύμα της Μέσης Ανατολής

Mόλις δυο χρόνια πριν, το 2021, η Λιβανοαμερικανίδα ποιήτρια και ζωγράφος, Etel Adnan, μία από τις πιο ανατρεπτικές και αντιπολεμικές φωνές της σύγχρονης λογοτεχνίας, φεύγει από τη ζωή. Το έργο της, πολύτιμη παρακαταθήκη, συνομιλεί με το παρόν, διερευνά τη συνθήκη του πολέμου, το ατομικό και συλλογικό τραύμα, το βίωμα της προσφυγιάς, τις ξένες πολιτικές επιδράσεις και επιβολές. Μέσω του έργου της παραμένει μια ηχηρή φωνή αντίστασης και αντικομφορμισμού στην εκάστοτε επιβαλλόμενη «κανονικότητα».

Το έργο της Etel Adnan παραμένει επίκαιρο γιατί αναφέρεται σε γεγονότα και θίγει ζητήματα που ταλανίζουν τη δική μας συγχρονία, το δικό μας παρόν. Μιλά για τη συνθήκη του πολέμου, τις συνέπειές του στον ψυχισμό του ανθρώπου, για το τραύμα και την εξορία. Εν έτει 2023, με την αιματηρή πολεμική σύγκρουση Παλαιστίνης-Ισραήλ να βρίσκεται στο αποκορύφωμά της, η ανάγκη επιστροφής στα γραφόμενα της ποιήτριας Etel Adnan καθίσταται κάτι παραπάνω από αναγκαία, με στόχο τη διερεύνηση του ερωτήματος «γιατί γίνεται πόλεμος;» καθώς και την ανασύνθεση της συλλογικής μνήμης μέσω του βιωματικού λογοτεχνικού αποτυπώματος.

Διαβάστε επίσης: Το τραύμα της προσφυγιάς

Πολυπολιτισμική ταυτότητα

Η Etel Adnan γεννιέται το 1925 στη Βηρυτό από την ένωση μιας ορθόδοξης Ελληνίδας Σμυρνιάς κι ενός υψηλόβαθμου Οθωμανού αξιωματικού, οι οποίοι αναγκάστηκαν να καταφύγουν στον Λίβανο μετά την ολέθρια πυρκαγιά της Σμύρνης το 1922. Η παιδική της ηλικία ξεκινά με τα ακούσματα της ελληνικής και της τουρκικής γλώσσας, ακούσματα που δεν αργούν να λησμονηθούν και να αντικατασταθούν από την εκμάθηση και τη χρήση της γαλλικής, λόγω της εκπαίδευσης που έλαβε στον Λίβανο, προπύργιο Γάλλων αποικιοκρατών. Με κινητήρια δύναμη τις γλώσσες –είχε ήδη έρθει σε επαφή και με την αγγλική στα εφηβικά της χρόνια –  ταξιδεύει στο Παρίσι και στις Ηνωμένες Πολιτείες όπου σπουδάζει και εξειδικεύεται στην επιστήμη της φιλοσοφίας. Για δεκατέσσερα χρόνια, μέχρι το 1972, οπότε και επιστρέφει ως δημοσιογράφος και συντάκτρια πολιτιστικών της εφημερίδας Al Safa στον Λίβανο, διδάσκει Τέχνη της Φιλοσοφίας στο Δομινικανό Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας. Ωστόσο, παρά τη στενή σχέση που είχε αναπτύξει με τη Γαλλία λόγω της εκπαίδευσής της, όπως ομολογεί στο αυτοβιογραφικό έργο της Γράφοντας σε μια ξένη γλώσσα (εκδ. Άγρα, 2016), δεν διστάζει να αποκηρύξει τη γαλλική γλώσσα ως πράξη αντίστασης και διαμαρτυρίας ενάντια στην καταπίεση των κατακτητών στη διάρκεια του εμφυλίου στην Αλγερία.

Πόλεμος και πολιτική συνείδηση

Η θεματική του πολέμου συναντάται σε αρκετά λογοτεχνικά της έργα δεδομένων των πολεμικών γεγονότων – Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, Πόλεμος στο Λίβανο και στο Βιετνάμ– που έλαβαν χώρα ενόσω ήταν ακόμη στη ζωή και την επηρέασαν βαθιά. Τα δύο εμβληματικά έργα, Η Αραβική Αποκάλυψη –συλλογή 59 ποιημάτων για τη σφαγή των Παλαιστινίων προσφύγων από χριστιανικές παρατάξεις στις 12 Αυγούστου 1976– και Σιττ Μαρί ροζ (εκδ. Άγρα, 2019) –η ιστορία μιας νεαρής Λιβανέζας που απήχθη και δολοφονήθηκε από χριστιανική πολιτοφυλακή του Λιβάνου– που συνέθεσε μετά το ξέσπασμα του εμφυλίου πολέμου στον Λίβανο, αξίζουν ιδιαίτερης μνείας.

Η γραφή της, βίαιη μα συνάμα ποιητική, αντανακλά τα προϊόντα του πολέμου∙ τη βαρβαρότητα, την αδικία, το ρατσισμό, το μίσος, την απώλεια των συναισθημάτων, τον κανιβαλισμό, που όταν φτάνουν στο αποκορύφωμά τους, οδηγούν στην απόλυτη απανθρωποποίηση, βασιζόμενη σε υποτιθέμενα θρησκευτικά κίνητρα. Στα έργα της η Adnan επιχειρεί να κατανοήσει το ακατανόητο της θηριωδίας του πολέμου, να το εξηγήσει, υπερασπιζόμενη τον διάλογο, την αποδοχή της διαφορετικότητας, το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση και τη γυναικεία χειραφέτηση και να εξακριβώσει τα βαθιά ριζωμένα κίνητρα που συνδέονται κυρίως με τις δυτικές δυνάμεις και την επιρροή που ασκούν.

Με πολεμικό τόνο, θέτει τη Δύση στο επίκεντρο της πολιτικής της κριτικής, θεωρώντας την ως τον κύριο παράγοντα, κατά τα λεγόμενά της στο Ταξίδι, Πόλεμος, Εξορία (εκδ. Άγρα, 2023), «για την καταστροφή των Αράβων μετά τις αρχές του εικοστού αιώνα, με τις διάφορες συνθήκες που ακολούθησαν τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο», να οδηγούν στην αιώνια εξορία τους.

Το προσωπικό τραύμα και η συλλογική μνήμη.

«Ο πόλεμος», όπως εξηγεί η ίδια στο Ταξίδι, Πόλεμος, Εξορία, « είναι ένα κατακλυσμιαίο γεγονός που συντρίβει τον ψυχισμό και επαναφέρει στο προσκήνιο της συνείδησής μας ιδέες και συναισθήματα που νομίζαμε ότι είχαν χαθεί ή ξεχαστεί προ πολλού». Η Etel Adnan, όπως και οι γονείς της διωγμένοι το ‘22 από τη φλεγόμενη Σμύρνη, βιώνει τον ξεριζωμό, εξορίζεται από τον γενέθλιο τόπο. Μετά τη δημοσίευση του απαγορευμένου Σιττ Μαρί Ροζ και μέσα σε κλίμα απειλών θανάτου, αναγκάζεται να εγκαταλείψει οριστικά τον Λίβανο και να επιστρέψει στην Καλιφόρνια.

Η ίδια συνειδητοποιεί ότι η εξορία, από προνόμιο ορισμένων ατόμων  « έχει γίνει συνώνυμο της ανθρώπινης συνθήκης». Ο πόλεμος και οι απώλειες –υλικές και ανθρώπινες– που επιφέρει διαρρηγνύουν εκείνο που αποκαλούμε, συλλογική μνήμη. Τίποτα πια δεν είναι το ίδιο ∙ Κάθε συνοικία, κάθε δρόμος που εξαφανίζεται, κάθε κτίριο που καταρρέει, κάθε ανθρώπινος θάνατος παίρνει «οριστικά μαζί του κάτι από τη ζωή και τη συλλογική μνήμη». Η τοπογραφία κάθε χώρας, που πλήττεται από τον πόλεμο χάνεται οριστικά, και παίρνει μαζί της και τη μνήμη ενός εν δυνάμει Παραδείσου που δεν μπόρεσε να αναπτυχθεί φυσιολογικά, που ανακόπηκε βίαια από την λύσσα του πολέμου.

«Ήμουν στη Βηρυτό και έβλεπα ότι η πόλη δεν επρόκειτο ποτέ πια να αναπτυχθεί φυσιολογικά, σώζοντας τον πυρήνα της πόλης που υπήρξε. Καταλάβαινα, χωρίς υπερβολές, το νόημα της έκφρασης Χαμένος Παράδεισος.»

Εν κατακλείδι, η φωνή της Etel Adnan ανάγει το προσωπικό βίωμα σε καθολικό, αφηγείται τη δική της ιστορία, αλλά συνάμα ξετυλίγει το μπερδεμένο κουβάρι της Ιστορίας του αραβικού κόσμου, που μέχρι και σήμερα, έρμαιο της Δύσης, μαστίζεται από εμφύλιους σπαραγμούς και αιματηρές διαμάχες. Στο σήμερα, μάρτυρες του ίδιου εκείνου αιώνιου παιχνιδιού με μόνο ηττημένο τον Άνθρωπο, μπορούμε να ομολογήσουμε ότι το έργο της Etel Adnan παραμένει επίκαιρο όσο ποτέ!

Συντάκτης: Ιωάννα Φούσκη,

Influence:

Αρθρογράφος του flowmagazine.gr.