Έρωτας και Ψυχή: Από το Μύθο στην Πραγματικότητα
Καμιά φορά είναι ιδιαίτερα εκπληκτικός ο τρόπος με τον οποίο η τέχνη σχηματίζει τη γραμμή που συνδέει τους αρχαίους μύθους, την Αναγέννηση και το σήμερα, προβάλλοντας αξίες που. ενώ παραμένουν σταθερές και αληθινές μέσα στα χρόνια, οι άνθρωποι τείνουν να ξεχνούν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα έργου τέχνης που πληροί όλες αυτές τις προδιαγραφές είναι ένα από τα ομορφότερα έργα του Antonio Canova, γνωστό και ως «Ο Έρωτας και η Ψυχή». Είναι επίσης ευρέως γνωστό και σαν «Η Αναγέννηση της Ψυχής από το Φιλί του Έρωτα». Χρονολογικά τοποθετείται στα τέλη το 18ου αιώνα, συγκεκριμένα στα 1787-1793, και είναι ένα από τα πιο πολύτιμα στολίδια του μουσείου του Λούβρου. Πρόκειται για ένα μαρμάρινο σύμπλεγμα αγαλμάτων που αποτελείται από δύο φιγούρες, την Ψυχή και τον Έρωτα. Για να κατανοήσει κανείς το έργο αυτό, θα ήταν καλό να ξέρει το μύθο στον οποίο στηρίχτηκε ο Canova για να εκτελέσει αυτή την ποιητική οπτική συμφωνία.
Είναι η μεταφορά ενός διαχρονικού μύθου που περνάει ανεξίτηλα στο χρόνο μηνύματα, τα οποία ενώ θα έπρεπε να είναι αυτονόητα, ο κόσμος περιμένει έναν αρχαίο μύθο σε συνδυασμό με μια αναγεννησιακή εικόνα για να του τα θυμίσει.
Ο μύθος, δυστυχώς, δεν είναι από τους πλέον γνωστούς, καθώς οι Έλληνες για κάποιο λόγο προτιμούμε να απομνημονεύουμε τους πιο αστείους και ανάλαφρους μύθους των προγόνων μας. Το καλό είναι πως η πλειοψηφία των Ελλήνων ξέρει αρκετά καλά τα χαρακτηριστικά των δώδεκα θεών του Ολύμπου και των περισσότερων ημίθεων. Σύμφωνα με την εκδοχή του Απουλήιου, ο μύθος του Έρωτα και της Ψυχής ξεκινά από το φθόνο της Αφροδίτης, μητέρας του Έρωτα.
Η θεά του έρωτα και της ομορφιάς, η Αφροδίτη, έγινε έξαλλη όταν έμαθε πως μια θνητή κοπέλα θεωρούνταν από τους πάντες η πιο όμορφη γυναίκα στον κόσμο. Η ζήλια την κυρίευσε κι έτσι έστειλε το γιο της, το φτερωτό Έρωτα, να δηλητηριάσει τις ψυχές των αντρών που την έβλεπαν, για να μην τη θέλουν. Όμως, η ομορφιά της ήταν τέτοια, που ακόμα κι αυτός την ερωτεύτηκε παράφορα, αφού δέχτηκε πάνω του ένα από τα βέλη του. Η Ψυχή παρέμεινε ανύπαντρη, καθώς κανένας πλέον άντρας δεν την ήθελε. Οι γονείς της ανήσυχοι ζήτησαν από το Μαντείο των Δελφών να μάθουν τι συνέβαινε. Ο χρησμός έλεγε πως η Ψυχή θα έπρεπε να παντρευτεί ένα τέρας που κατοικούσε κρυμμένο σε ένα βουνό. Έτσι κι έγινε. Η Ψυχή, αφού παντρεύτηκε το τέρας, που όμως δεν μπορούσε να δει τη μορφή του, είχε συμφωνήσει να βρίσκονται πάντα σε απόλυτο σκοτάδι, χωρίς να ξέρει ότι το τέρας ήταν ο Έρωτας, ο οποίος της το είχε ζητήσει επειδή ήξερε πως δεν μπορούσε μια θνητή να αντικρίσει έναν αθάνατο. Η Ψυχή τελικά ερωτεύτηκε τον άγνωστο και τρυφερό σύζυγό της. Οι αδερφές της Ψυχής ζήλεψαν τον έρωτα και την ευτυχία της αδερφής τους και την έπεισαν την επόμενη φορά που θα συναντιόταν με τον Έρωτα να τον σκοτώσει την ώρα που αυτός θα κοιμόταν. Ο λόγος που της παρουσίασαν ήταν ότι, αφού δεν της φανερωνόταν, ίσως να ήθελε να τη σκοτώσει εκείνος. Έτσι, η Ψυχή πήρε ένα μαχαίρι και ένα λυχνάρι για να κάνει ό,τι της είχαν υποδείξει οι αδερφές της, αλλά όταν είδε το πρόσωπό του στο φως, έμεινε εμβρόντητη από την ομορφιά του και μέσα στην ταραχή της έριξε καυτό λάδι από το λυχνάρι πάνω στον Έρωτα. Ο Έρωτας ξύπνησε και θύμωσε πολύ με την Ψυχή, που αθέτησε τη συμφωνία τους, και έφυγε αν και εξακολουθούσε να είναι ερωτευμένος μαζί της. Δεν μπορούσαν όμως πλέον να είναι μαζί παρά μόνο με τη βοήθεια ενός θαύματος. Η Ψυχή απελπισμένη ζήτησε από την Αφροδίτη βοήθεια κι εκείνη την υποχρέωσε να περάσει τρεις δοκιμασίες, μία από τις οποίες ήταν να της πάει το κουτί της Περσεφόνης από τον Άδη. Η Ψυχή τα κατάφερε, αλλά δεν μπόρεσε να αντισταθεί και άνοιξε το κουτί, πιστεύοντας ότι είχε ελιξίριο ομορφιάς. Δυστυχώς, όμως, μέσα στο κουτί ήταν ο Μορφέας, ο οποίος την έριξε σε βαθύ ύπνο. Όταν το έμαθε, ο πάντα ερωτευμένος μαζί της Έρωτας παρακάλεσε τον Δία να τους λυπηθεί και να σώσει την Ψυχή. Εκείνος την έκανε αθάνατη για να μπορέσει να είναι για πάντα μαζί με τον Έρωτα. Η στιγμή που επέλεξε ο Canovaνα παραστήσει είναι αυτή που ο Έρωτας έρχεται και ξυπνάει την Ψυχή με ένα φιλί, για να την πάρει μαζί του στον Όλυμπο. Η Ψυχή ξαναγεννιέται αυτή τη φορά όχι σαν απλή θνητή, αλλά σαν αθάνατη για τους αρχαίους και σαν ιδέα για τις μετέπειτα γενιές.
Αριστούργημα τέχνης
Ηρεμία, γαλήνη και μελωδική κίνηση είναι κάποια από τα χαρακτηριστικά αυτού του συμπλέγματος, όχι μόνο για τη νεαρή Ψυχή, αλλά και για το φτερωτό Έρωτα. Σχεδόν γονατιστός, ακουμπάει με τα πόδια του τη βάση του μαρμάρου, αλλά το σώμα του είναι σε μία απόλυτα αφύσικη γωνία και τα φτερά του ανοιγμένα, κάτι που δείχνει κίνηση. Η αγουροξυπνημένη Ψυχή είναι ακόμη ξαπλωμένη με τα χέρια της υψωμένα προς τα πίσω, έτσι ώστε να κυκλώνουν το κεφάλι του Έρωτα. Η όρθια στάση του επάνω μέρους του κορμιού της σε συνδυασμό με τα χέρια του Έρωτα, που το ένα αγκαλιάζει το σώμα της και το άλλο κρατάει το κεφάλι της, καταλήγοντας στο μάγουλό της υποδηλώνουν ταυτόχρονα κίνηση και εκστασιασμό αλλά και πλήρη πραότητα. Κοιτάζονται στα μάτια, πιθανότατα μετά από το φιλί που της έδωσε για να την ξυπνήσει, και φαίνονται και οι δύο ανέμελοι και προσηλωμένοι ο ένας στον άλλο, σαν να μην υπάρχει τίποτα άλλο γύρω τους παρά μόνο η ευτυχία τους. Οι δυο τους είναι έτοιμοι να πετάξουν μακριά, γυμνοί, επειδή όλα είναι δευτερεύοντα όταν ενώνεται η ψυχή και ο έρωτας.
Ακόμα και ο τρόπος που ο καλλιτέχνης επέλεξε να στήσει τις φιγούρες, η όλη τοποθέτησή τους, δείχνουν πως το θέμα αυτό άξιζε να αντιμετωπιστεί με ξεχωριστό τρόπο. Το μάρμαρο δίνει μια αίσθηση απαλότητας με αρκετές, αλλά όχι υπερβολικές καμπύλες, αδύνατα, γυμνασμένα και υγιή, αλλά όχι μυώδη σώματα. Ο τρόπος όμως που ο Canovaπαίζει με τις γωνίες και το φως είναι παραπάνω από μοναδικός. Το σύμπλεγμα φωτίζεται διαφορετικά στη διάρκεια της ημέρας (σ.σ.: στο Λούβρο βρίσκεται κοντά σε παράθυρο) δίνοντας έμφαση σε συγκεκριμένες γωνίες και καμπύλες, που όλες όμως αποδίδουν την ίδια εντύπωση απαλότητας και γαλήνης, κάτι που ένας πίνακας δε θα μπορούσε να απεικονίσει τόσο τέλεια.
Αυτές οι τεχνικές που έχει χρησιμοποιήσει ο γλύπτης συμβάλλουν στην προώθηση του θέματος αυτού του συμπλέγματος. Η ένωση των δύο δε δείχνει απλώς τον έρωτα δύο νέων, αλλά λειτουργεί και ως συμβολισμός για την ένωση της φυσικής έλξης που αντιπροσωπεύει ο Έρωτας και της πνευματικής έλξης που αντιπροσωπεύει η Ψυχή. Ο Έρωτας ήταν κενός χωρίς την ύπαρξη της αγάπης του για την Ψυχή. Ακριβώς με αυτόν τον τρόπο ο έρωτας και η αγάπη δύο ανθρώπων δεν είναι ολοκληρωμένα αν οι σύντροφοι δεν είναι ερωτευμένοι ο ένας με την ψυχή του άλλου. Και οι δύο είναι νέοι, επειδή ένας αληθινός έρωτας δε γερνάει ποτέ και είναι τελικά αθάνατος, όπως και σε αυτόν το μύθο. Η ένταση ανάμεσά τους δε φαίνεται από τίποτα πάνω τους, παρά μόνο από το ύφασμα που ξετυλίγεται από τα πόδια της Ψυχής, δείχνοντας την αλλαγή που γίνεται στη ζωή της Ψυχής και ότι τίποτα πια δεν την κρατάει στη γη.
Η Αναγέννηση φρόντισε να επικεντρωθεί στην αρχαία Ελληνική και ρωμαϊκή τέχνη και φιλοσοφία και να ξαναφέρει στο προσκήνιο τις ιδέες τις αρχαιότητας με έναν παρόμοιο, μα ξεχωριστό τρόπο. Οι περισσότεροι καλλιτέχνες εστίαζαν στους ελληνορωμαϊκούς μύθους και τους μετέφεραν μέσα από τα έργα τους, προσθέτοντας περισσότερα μηνύματα, μεταφορές και σύμβολα για να τους ταιριάξουν στην εποχή τους. Πολλές από αυτές τις ιδέες παραμένουν ίδιες μέχρι σήμερα. Και ίσως αν δεν ήταν η Αναγέννηση, που έβγαλε τον κόσμο από τα μεσαιωνικά χρόνια, οι ιδέες αυτές να μη μας παραδίδονταν με τόσο όμορφο τρόπο.
Ο Antonio Canovaστο έργο του «Ο Έρωτας και η Ψυχή» δε δείχνει απλώς ένα μύθο, αλλά προβάλλει αλήθειες που οι άνθρωποι του σύγχρονου κόσμου αγνοούν.Η εμφάνιση παίζει πιο καθοριστικό ρόλο στις ζωές των ανθρώπων από ότι ο εσωτερικός πλούτος, που είναι και αυτό που μένει σταθερό τελικά. Δυστυχώς, όπως φαίνεται, σε κάποια πράγματα δεν πλησιάζουμε καν τους προγόνους. Υπάρχουν όμως ακόμα οι μύθοι που απεικονίζονται σε έργα μεταγενέστερων καλλιτεχνών, οι οποίοι προσθέτουν τα δικά τους μηνύματα, που όλοι μας μπορούμε να κατανοήσουμε. Όλοι μπορούμε να δούμε το μεγαλείο του έρωτα και της αληθινής αγάπης, ιδιαίτερα όταν ο έρωτας αφορά και την αθάνατη ψυχή. Οι αρχαίοι όχι μόνο έβλεπαν πιο καθαρά από εμάς, αλλά εξηγούσαν και αυτά που έβλεπαν –χωρίς να έχει σημασία αν ήταν σωστά ή όχι– με τρόπους που κάνουν αυτούς τους μύθους να απεικονίζουν τέλεια την πραγματικότητα.
