Πολλοί λένε ότι η τέχνη είναι ένας τύπος δημιουργικότητας όπως η μουσική, ο χορός και το τραγούδι. Στην πραγματικότητα όμως …
Art Brut: H τέχνη του περιθωρίου και οι κοινές ρίζες των ανθρώπων
Το ερώτημα «Τι είναι Τέχνη;» ψάχνει εσαεί απάντηση…
Τι είναι, λοιπόν, Τέχνη; Διαχρονικά αυτό το ερώτημα φαίνεται πως δεν έχει εύκολη απάντηση. Τι είναι η “αισθητική”; Είναι η κατά τον Μπαουμγκάρτεν “επιστήμη της μελέτης του Ωραίου μέσα από τις αισθήσεις” ή μήπως η κατά τον Κάντ “κριτική του γούστου”; Τι είναι το Ωραίο και πώς “κρίνεται” το γούστο; Και τελικά τι σημαίνει γούστο; Ποιές αισθήσεις βοηθούν να αντιληφθούμε το Κάλλος και από τι αποτελείται; Eίναι a priori μια ευχάριστη εμπειρία; Έχει κάποιο σκοπό; Άραγε αρκεί να αποφασίσω ότι θα φτιάξω ένα έργο τέχνης για να το φτιάξω; Οι σχετικές σπουδές είναι αναγκαίες για να «δικαιούμαστε» να μιλάμε για καλλιτεχνική δημιουργία;
Ωμή τέχνη: η τέχνη του περιθωρίου, ακατέργαστη και προερχόμενη από παρίες
Το 1970, ο Γάλλος ζωγράφος και γλύπτης Ζαν Ντιμπιφέ (Jean Dubuffet), αυτοδίδακτος καλλιτέχνης, αναζητώντας εκπροσώπους της “ωμής” (art brut), όπως την αποκαλούσε, τέχνης ξεκίνησε να αναζητά έργα που απείχαν από τις καθιερωμένες αισθητικές επιταγές, σε ψυχιατρικά ιδρύματα. Η “ωμή” τέχνη, η τέχνη των παριών της κοινωνίας και των εκπροσώπων μιας αντί-κουλτούρας, μέσω του Ντιμπιφέ ξεκινά από τα παρασκήνια να διεκδικεί μια θέση στο φώς.
Παρακλάδι της Avant-Gard ρίχνει φως στους ανθρώπους του περιθωρίου
Ο όρος Art Brut ή Outsider Art ως τέχνη του περιθωρίου περιγράφει την τέχνη των αυτοδίδακτων, μη εκπαιδευμένων καλλιτεχνών, τους οποίους μια ακατέργαστη εσωτερική ορμή ωθεί προς τη δημιουργία, μακριά από τις επιρροές και τις αρχές της κοινώς αποδεκτής κουλτούρας. Η ορμή αυτή είναι που χαρακτηρίζει το έργο τους. Ως παρακλάδι του Αvant-Garde ρεύματος, η Art Brut δίνει καλλιτεχνικό λόγο σε ψυχικά ασθενείς, σε ανθρώπους με κάποια αναπηρία, σε φυλακισμένους, στα παιδιά.
Όταν δίνεται μορφή σε μια ακατέργαστη εσωτερική ανάγκη
Σε ερώτηση για το τι μπορεί να σημαίνει “Outsider Art” έχει δοθεί και η εξής απάντηση: “Είναι η τέχνη που γίνεται σε εξωτερικό χώρο, ανεξάρτητα με το αν βρέχει, αν έχει κρύο, αν έχει ζέστη”. Αυτή η προσέγγιση αν και μοιάζει εκ πρώτης κυριολεκτική και ίσως αφελής, περιέχει σημαντικές ποιότητες της τέχνης του περιθωρίου. Ανεξάρτητα με τις συνθήκες, υπάρχει “κάτι” που πρέπει να δημιουργηθεί, πρέπει να βγει και να επικοινωνηθεί, κι η ανάγκη αυτή είναι επιτακτική. Το τελικό αποτέλεσμα έρχεται ως συνδυασμός του τόπου, του τρόπου, του χρόνου και αυτής της ανάγκης αυτής.
Δύο εμβληματικές προσωπικότητες της Art Brut-διαγνωσμένοι με σχιζοφρένεια
Ο Ελβετός Άντολφ Βέλφλι (Adolf Wölfli) διαγνώστηκε με σχιζοφρένεια και πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του σε ψυχιατρικά ιδρύματα. Υπήρξε αυτοδίδακτος καλλιτέχνης με σύνθετο και μεγάλης έκτασης έργο, 25.000 σελίδες επιμελώς αριθμημένες, στις οποίες συνθέτει την προσωπική, εσωτερική μυθολογία του στην αποτύπωση του “alter-ego” του. Η επίσης Ελβετή, Αλοΐζ Κορμπάζ (Aloïse Corbaz), που κι εκείνη διαγνώστηκε με σχιζοφρένεια, έχει αφήσει μεγάλο μέρος της προσωπικής της ζωγραφικής συλλογής ερωτικού περιεχομένου στην οποία κι αποτυπώνει τις εμμένουσες ερωτικές φαντασιώσεις που τη συνόδευσαν ως το τέλος της ζωής της.
Το δημιουργικό «κάλεσμα» αφορά εκπαιδευμένους και μη
Η εξωτερίκευση της εσω πραγματικότητας κι η ανάγκη να επικοινωνήσουμε αυτό το μέσα προς τα έξω είναι ένα “κάλεσμα” που αφορά εκπαιδευμένους και μη. Αυτό που θα προκύψει ως έκφραση θα είναι τελικά Τέχνη; Είναι άλλος αυτός που ποιεί την Τέχνη κι άλλος εκείνος που την αναγνωρίζει; Μήπως κι αυτός που την αναγνωρίζει είναι κι ίδιος αναγκαία προϋπόθεση της Τέχνης; Κι η Τέχνη που αφορά περισσότερους είναι «ανώτερη» ή «κατώτερη» Τέχνη; Ποιός απαντά στα ερωτήματα αυτά;
Όλοι οι άνθρωποι έχουν το βίωμα του Ωραίου
Για τον αιγύπτιο, νεοπλατωνικό φιλόσοφο, Πλωτίνο, ο κάθε άνθρωπος φέρει μέσα του το θείο κι η αισθητικότητα είναι η εικόνα του εαυτού της ψυχής. Αναγνωρίζει την ψυχή ως καθαρτική δύναμη απέναντι στον εαυτό, η οποία τον οδηγεί σε μια πορεία δημιουργίας μακριά από καθετί ανοίκειο (φόβους, πόνο κ.α.), σε μια πορεία ανύψωσης προς το Ωραίο. Μπορεί να μην είναι εύκολο να περιγραφεί το Ωραίο, μπορεί να μην απαντά αβίαστα σε κοινό ορισμό αλλά οι άνθρωποι έχουν το βίωμα του Ωραίου. Και το έργο σταματά όταν ο καλλιτέχνης αντιληφθεί πως αυτό που γεννήθηκε είναι Ωραίο – και αυτό είναι πρωτίστως κάτι πολύ προσωπικό. Το μολύβι, το μελάνι, η μπογιά, το χαρτί, η σκηνή, η χορδή είναι μερικά από τα οχήματα που εξυπηρετούν αυτή τη διαδρομή
Το όμορφο είναι τόσο θεϊκό όσο κι ανθρώπινο
Στο βιβλίο της Γενέσεως, ο Θεός αναγνωρίζει τη δημιουργία του Κήπου της Εδέμ, του σύγχρονου Παραδείσου, βήμα προς βήμα ως ένα έργο “ωραίο και σκόπιμο”. Ο πατέρας της Art Brut Ντιμπιφέ αναρωτιέται χαρακτηριστικά : “Σε τίνος το όνομα – εκτός ίσως από κάποιου εξαιρετικά σπάνιου – οι άνθρωποι στολίζονται με κολιέ από κοχύλια κι όχι με ιστούς αράχνης; Στο όνομα τίνος, δε ξέρω! Δεν αξίζει στο λεκέ, στο βρώμικο και στο περιθωριοποιημένο, που συνοδεύουν τον άνθρωπο σε όλη τη ζωή του, να είναι πιο κοντά του, βοηθώντας τον να δει την ομορφιά τους;”.
Κάρολος Κουν: «Αν σκάψεις μέσα σου, οι ρίζες σου γίνονται κοινές με όλων των ανθρώπων»
Τέλος, παραθέτω τι έγραφε ο Κάρολος Κουν, κάποια περασμένη εποχή, με ευγνωμοσύνη προς τον Καβάφη: “Μέσα από τα συγκεκριμένα βιώματα τα δικά του, που βέβαια για να είναι γνήσια χρειάζεται να είναι συγκεκριμένα, ξεπετάχτηκε, δημιούργησε κάτι μεγάλο και καθολικό. Έσκαψε δηλαδή μέσα στον εαυτό του και μεταχειρίστηκε δικές του πέτρες, αλλά το δημιούργημά του αγγίζει όλους ακριβώς γιατί είναι προσωπικό. Για να είσαι γνήσιος, πρέπει να βγαίνουν από σένα τα πράγματα, να ψάξεις μέσα σου να τα βρεις από δικές σου ευαισθησίες και όταν είναι βαθύ και σωστό το σκάψιμο αυτό και βρεις πράγματα δικά σου, αυτά τα δικά σου στις ρίζες αποτελούν ρίζες κοινές για όλους τους ανθρώπους και μάλιστα ρίζες κοινές για αντίθετα πράγματα.”
Στην αρχαία Ελλάδα, «ωραίο» σήμαινε αυτό που έρχεται την σωστή ώρα, κι αν κάτι είναι βέβαιο, αυτό είναι πως για την Art Brut, την τέχνη του περιθωρίου, την «ωμή» κι ακατέργαστη, έχει φθάσει η ώρα αυτή.
