Άρνηση: Τι είναι, πώς μας επηρεάζει και πώς πρέπει να την αντιμετωπίζουμε

Σύμφωνα με τον Ζίγκμουντ Φρόιντ, κάθε άνθρωπος καταφεύγει σε μηχανισμούς άμυνας για να αντιμετωπίσει στρεσογόνες καταστάσεις και ερεθίσματα που παρουσιάζουν δυσκολίες στην ψυχολογική τους διαχείριση. Ένας από τους μηχανισμούς αυτούς είναι η άρνηση, που, όπως όλες οι αντιδράσεις του είδους της, αποβλέπει στο να κάνει τη ζωή του ατόμου ευκολότερη. Και όντως αυτό συμβαίνει, αρκεί η καταφυγή σε αυτήν να μην αποτελεί μόνιμη κατάσταση. 

Τι είναι οι αμυντικοί μηχανισμοί

Οι αμυντικοί μηχανισμοί είναι ασυνείδητες διεργασίες, πράξεις που εκτελούνται αυτόματα όταν αντιμετωπίζουμε συγκρούσεις που αδυνατούμε να επιλύσουμε.

Το Εγώ (Ego), το οργανωμένο μέρος της προσωπικότητας σύμφωνα με την ψυχαναλυτική θεωρία, περιλαμβάνει ανάμεσα στις βασικές λειτουργίες του τον έλεγχο της πραγματικότητας, την εκτίμηση των καταστάσεων, την εξέρευση λύσεων στα προβλήματα. Κύριος σκοπός του είναι η ικανοποίηση των αναγκών και των επιθυμιών του Εκείνο (Id), λαμβάνοντας όμως υπόψη την ασφάλεια του ατόμου. Το Εγώ ελέγχει την πραγματικότητα για να διαπιστώσει αν είναι δυνατή η πραγματοποίηση μιας επιθυμίας ή αν χρειάζεται το άτομο να κάνει κάτι άλλο. Όταν μια επιθυμία του Εκείνο έρχεται σε αντίθεση με την πραγματικότητα και τους περιορισμούς της, το Εγώ αναπτύσσει μηχανισμούς άμυνας για να αντεπεξέλθει στη σύγκρουση.

Το ίδιο συμβαίνει και όταν μία επιθυμία του Εκείνο προσκρούει στους ηθικούς κανόνες και τις επιθυμίες του Υπερεγώ (Superego), που στοχεύει στην τελειότητα και τιμωρεί με συναισθήματα ντροπής και ενοχής το άτομο όταν δρα με μη κοινωνικά αποδεκτούς τρόπους. Το Υπερεγώ είναι η ηθική συνείδηση του ατόμου και το αντίθετο του Εκείνο. Ενώ το Υπερεγώ επιζητεί τη συμμόρφωση σε ηθικούς κανόνες, εσωτερικευμένους μέσω επιβραβεύσεων και τιμωριών κατά την παιδική ηλικία, το Εκείνο θέλει μόνο την με κάθε τρόπο ικανοποίηση των ενορμήσεών του. Το Εγώ δρα σαν μεσολαβητής ανάμεσα στις αυθόρμητες επιθυμίες του Εκείνο και τα «πρέπει» που έχει ορίσει η οικογένεια και προστάζει η κοινωνία, τα οποία εκπροσωπεί το Υπερεγώ.

Όταν, λοιπόν, το Εγώ, στην προσπάθειά του να ικανοποιήσει τις επιθυμίες του Εκείνο, προσκρούει στα αδιαπραγμάτευτα δεδομένα της πραγματικότητας ή υφίσταται τον κριτικό έλεγχο της συνείδησης που αντιπροσωπεύει το Υπερεγώ, προκύπτει μία σύγκρουση, την οποία το άτομο επιχειρεί να επιλύσει με μηχανισμούς άμυνας όπως η άρνηση.

Ισορροπημένος είναι ο άνθρωπος στον οποίο το Εγώ, το Εκείνο και του Υπερεγώ συνεργάζονται αρμονικά, χωρίς να προκύπτουν συγκρούσεις. Ειδάλλως, το άτομο υποφέρει από νευρώσεις και, σε βαρύτερες περιπτώσεις, από ψυχώσεις και διαταραχές προσωπικότητας.

Ο μηχανισμός άμυνας της άρνησης

Η άρνηση είναι μια αντίδραση ριζωμένη στον εγωκεντρισμό της παιδικής ηλικίας και βασισμένη στην απλουστευτική θεώρηση ότι «αν δεν παραδέχομαι κάτι, τότε αυτό δεν συμβαίνει». Όπως για τα μικρά παιδιά ό,τι χάνεται από το οπτικό τους πεδίο παύει να υπάρχει, έτσι και για τους ενηλίκους ο μηχανισμός της άρνησης λειτουργεί ως ένας τρόπος να εξαφανίσουν το πρόβλημα και μαζί τον αντίκτυπό του.

Η επιλογή της άρνησης είναι εύκολη, διότι γίνεται ασυνείδητα και δεν απαιτεί σύνθετη διαδικασία. Ενδέχεται όμως να μας εμποδίζει να αναλάβουμε την ευθύνη για τις επιλογές μας και να μας ωθεί να κατηγορούμε τους άλλους, με συνέπεια να συνεχίζουμε να κάνουμε τα ίδια λάθη.

Άλλα πράγματα είναι πιο εύκολο να τα αρνηθούμε και άλλα όχι, ιδιαίτερα αν μας προσφέρουν ευχαρίστηση. Γι’ αυτό η άρνηση αποτελεί αγαπημένη τακτική των ανθρώπων που αντιμετωπίζουν διάφορους εθισμούς, λειτουργώντας καταστροφικά, διότι το πρόβλημα δεν επιλύεται και το άτομο βουλιάζει όλο και περισσότερο σε ένα αδιέξοδο, από το οποίο δεν επιδιώκει καν να βγει. 

Άλλες φορές, όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια δύσκολη κατάσταση, όπως μια σοβαρή ασθένεια ή την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου, η άρνηση είναι το πρώτο πράγμα στο οποίο καταφεύγει το μυαλό μας, για να γίνει διαχειρίσιμος ο μεγάλος πόνος που βιώνουμε. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η άρνηση είναι ένα απόλυτα φυσιολογικό στάδιο. Το άτομο που αρνείται μια απειλητική για τη ζωή του ασθένεια απλώς χρειάζεται χρόνο για να συνειδητοποιήσει την πραγματικότητα, πριν αποφασίσει να αναλάβει δράση για να παλέψει για την επιβίωσή του. Ο θάνατος ενός αγαπητού προσώπου αντιμετωπίζεται επἰσης με άρνηση στο αρχικό στάδιο του πένθους, ώσπου το άτομο να αποδεχτεί τη νέα πραγματικότητα και να προσαρμοστεί σε αυτή διαχειριζόμενο τον έντονο πόνο της οριστικής και αμετάκλητης απώλειας. Με απλά λόγια, ο αμυντικός μηχανισμός της άρνησης μας χαρίζει πολύτιμο χρόνο για να συμφιλιωθούμε με μια νέα κατάσταση.

Σε απλούστερες, καθημερινές περιπτώσεις, η άρνηση μας επιτρέπει να μη στεκόμαστε στα μικρά προβλήματα, αλλά να τα λύνουμε απλά και ανώδυνα, έως ότου διαπιστώσουμε ότι χρήζουν διαφορετικής αντιμετώπισης. Κάνουμε δηλαδή ένα είδος επιλογής και επικεντρωνόμαστε σε αυτά που θεωρούμε πραγματικά σημαντικά. Σε διαφορετική περίπτωση, κινδυνεύουμε να βρεθούμε αντιμέτωποι με μια χαοτική κατάσταση, στην οποία τα πάντα είναι ή μοιάζουν προβληματικά και πρέπει να αντιμετωπίζονται οπωσδήποτε και η οποία εγκυμονεί κινδύνους για την ψυχική υγεία μας.

Το πρόβλημα που δημιουργείται με την άρνηση δεν είναι ποιοτικό, αλλά ποσοτικό. Η έντονη και συστηματική άρνηση των δεδομένων της πραγματικότητας, ιδιαίτερα όταν αυτά δεν επιδέχονται αμφισβήτηση, συνιστά μια προβληματική κατάσταση, την οποία, δυστυχώς, δεν μπορεί το άτομο να αναγνωρίσει. Το να συνειδητοποιήσουμε ότι βρισκόμαστε σε κατάσταση άρνησης δεν είναι εύκολη υπόθεση· συνήθως η συνειδητοποίηση έρχεται αφού ξεπεραστεί το πρόβλημα. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι η άρνηση δεν είναι συνειδητή επιλογή αλλά ασυνείδητος μηχανισμός.

Με την άρνηση είτε δεν βλέπουμε καν το πρόβλημα, είτε δεν το βλέπουμε στις πραγματικές διαστάσεις του. Έτσι επέρχεται μια αίσθηση ηρεμίας και ασφάλειας. Δυστυχώς, με το να προσποιούμαστε ότι δεν συμβαίνει τίποτα, δεν αλλάζει η πραγματικότητα, ούτε βελτιώνεται η κατάσταση.

Η προσωρινή γαλήνη δεν κερδίζεται χωρίς κόστος: Η άρνηση του προβλήματος μας θέτει εκτός πραγματικότητας, και αυτό αργότερα το βρίσκουμε μπροστά μας. Το άγχος μειώνεται για κάποιο διάστημα αλλά μακροπρόθεσμα η δυσάρεστη πραγματικότητα ασκεί πάλι έντονη πίεση στον ψυχισμό μας. Συνεπώς, η τακτική της άρνησης δρα καθησυχαστικά για μια σύντομη περίοδο, αλλά η μη δραστική αντιμετώπιση της καταστάσης που συνεπάγεται την καθιστά σε βάθος χρόνου έναν ανθυγιεινό αμυντικό μηχανισμό.

Τρόποι αντίδρασης

Παρά τον αρνητικό αντίκτυπο που μπορεί να έχει στη ζωή μας, συνήθως μας είναι δύσκολο να αναγνωρίσουμε ότι βρισκόμαστε σε κατάσταση άρνησης. Αν όμως αντιληφθούμε τι πραγματικά μας συμβαίνει, πρέπει να αντιδράσουμε για να αντιμετωπίσουμε οριστικά το πρόβλημα που αρνούμασταν.

• Καθαρή σκέψη και ειλικρίνεια

Η κατάσταση θα γίνει ξεκάθαρη στο μυαλό μας αν αφιερώσουμε χρόνο στον εαυτό μας και εξετάσουμε τα σκληρά πειστήρια χωρίς διάθεση να αρνηθούμε και πάλι την πραγματικότητα. Οφείλουμε να αξιολογήσουμε την κατάσταση με νηφαλιότητα και ειλικρίνεια και να αποφασίσουμε ότι δεν θα συνεχίσουμε να εθελοτυφλούμε αλλά θα αναλάβουμε δράση για την εξεύρεση μιας οριστικής λύσης.

Το πιο δύσκολο όμως είναι να πείσουμε κάποιον άλλον να εγκαταλείψει την άρνηση. Η δυσκολία έγκειται στο γεγονός ότι όσο πιο πολύ πολεμάει κανείς την άρνηση, τόσο αυτή ενδυναμώνεται. Επειδή, όσο και αν εμείς αντιλαμβανόμαστε τι συμβαίνει, το άλλο άτομο δεν είναι σε θέση να το κάνει ούτε μπορούμε να του επιβάλουμε τις επιθυμίες μας, οφείλουμε να αντιδράσουμε χωρίς πίεση και διάθεση κριτικής.

• Παρότρυνση για παρατήρηση και σκέψη

Αντί να υποδείξουμε στο άτομο το τι κάνει λάθος και να υιοθετήσουμε μια επικριτική στάση απέναντί του, είναι πιο φρόνιμο να το παρακινήσουμε να δει μόνο του πόσο προβληματική είναι η κατάσταση. Το ίδιο το άτομο θα ανακαλύψει από μόνο του με τη βοήθεια δεδομένων, στοιχείων και αποδείξεων το τι συμβαίνει και θα συνειδητοποιήσει την αναγκαιότητα αντίδρασης.

• Ανάληψη προσωπικής ευθύνης για έξοδο από την άρνηση

Μόνο το ίδιο το άτομο μπορεί να βγάλει τον εαυτό του από το αδιέξοδο στο οποίο έχει περιέλθει. Πρέπει, επομένως, να το καταστήσουμε υπεύθυνο για το αν θα διορθώσει τα πράγματα ή όχι. Η κατάσταση θα αλλάξει μόνο αν το άτομο σταματήσει να την αρνείται, αλλά πρέπει να αποκτήσει και το κίνητρο, τη θέληση για να δράσει προς αυτήν την κατεύθυνση.

• Διαθέσιμη βοήθεια

Στις καταστάσεις άρνησης δεν βοηθά να προσπαθούμε να επιβάλουμε στους άλλους το τι πρέπει να κάνουν και πώς, διότι έτσι φέρνουμε το αντίθετο αποτέλεσμα. Ο καταναγκασμός και η υποχρεωτικότητα δρουν απωθητικά και το άτομο προτιμά να επιστρέψει στην καθησυχαστική άρνηση, όπου νιώθει πιο ήρεμα και άνετα.

Πρέπει να καταστήσουμε σαφές στο άτομο ότι είναι ελεύθερο να αντιμετωπίσει το πρόβλημα όπως νομίζει καλύτερα, ότι δεν έχουμε την πρόθεση να του επιβάλουμε κάποια λύση και, το κυριότερο, ότι η βοήθειά μας είναι πάντα διαθέσιμη εφόσον τη θελήσει και τη ζητήσει το ίδιο.

Συντάκτης: Flowmagazine,

Influence:

Ο στόχος του flowmagazine.gr είναι να προβάλλει τις θετικές ιδέες, δράσεις και πληροφορίες από την Ελλάδα και τον κόσμο…